Page Text
________________
૦ ૧-૧-૧
અને પરને ઇષ્ટ અર્થની સિદ્ધિને માટે તથા સમજવાને ઇચ્છનાર માટે, પોતાની પ્રવૃત્તિનું કારણપણું જેના ગર્ભમાં છે એવા શ્રી આચાર્ય ભગવંત પર અને અપર એવા મુખ્ય દેવતાની ‘પ્રણમ્ય’ વગેરે શબ્દોવડે સ્તુતિ કરે છે.
હવે, ‘પ્રળમ્ય’ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે. ધાતુવડે કહેવાયેલા અપ્રગટ અર્થને જે પ્રગટ કરે છે તે ‘પ્ર’ ઉપસર્ગ છે. નમસ્કાર કરવો અર્થમાં ‘નમ્’ ધાતુ છે. હવે નમસ્કાર કરવાની ક્રિયા પ્રથમ ક્ષણે છે. અને ગ્રંથપ્રકાશનની ક્રિયા પાછળની ક્ષણે છે. આથી પ્ર+નમ્ ધાતુને “પ્રાવાલે” (૫/૪/૪૭) સૂત્રથી ત્વા પ્રત્યય થાય છે. તથા “અનગ:”... (૩/૨/૧૫૪) સૂત્રથી ત્વાનો યત્ આદેશ થતાં ‘પ્રણમ્ય’ રૂપની પ્રાપ્તિ થાય છે.
(શમ્યા૦.) પૃળાતિ-નધમર્થં પાતતિ, અલબ્ધન તુ પૂતિ ‘રૃ-પૃ-પ્રથિ॰' [૩૦ રૂ૪૭] નૃત્યમે પરમ:-અતિશયશાળી, અતિ-૫તિ જ્ઞાનાવિભુ પર્યાયેષ્વિતિ ‘“સાત્મન્નાત્મ’ [3ળા૦ ૧૧૬] તિ મનિ વીર્યત્વે ૨ આત્મા, તતઃ “સમ્મહત્” [રૂ.૧.૨૦૭.] ત્યાદ્રિના समासः । इदं व्याकरणजातं प्रशस्यम्, इदमनयोरतिशयेन प्रशस्यम् “गुणाङ्गाद्वेष्ठेयसू” [७.३.९.] રૂતિ યસૌ ‘“પ્રશસ્યસ્ય શ્ર:' [૭.૪.રૂ૪.] વૃત્તિ શ્રે શ્રેયઃ, વિપ્રીતિવિસ્તરાદ્દિોષરહિતત્વાત્। शपति-आह्वयत्यभिधेयमर्थमिति "शा - शपि ०" [ उणा० २३७] इति दे शब्दः, अनुशिष्यन्ते व्युत्पाद्यन्ते शब्दा अनेनेति अनुशासनम्, शब्दानामनुशासनं शब्दानुशासनं व्याकरणम् ।
અનુવાદ :- હવે, પરમ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે – ‘‘પૃતિ”નો અર્થ પ્રાપ્ત થયેલા અર્થનું જે રક્ષણ કરે છે તથા અપ્રાપ્ત એવા અર્થવડે પ્રાપ્ત થયેલા અર્થને પુષ્ટ કરે છે (વૃદ્ધિ કરે છે) એવો થાય છે. આવા ‘“પ્’ ધાતુથી ‘“પૃ-પૃ-પથિ૰” (૩ળા૦ રૂ૪૭) સૂત્રથી “અમ” પ્રત્યય થતાં “પરમ’ શબ્દ થાય છે. જેનો અર્થ અતિશય યુક્ત થાય છે. ‘પરમ’ શબ્દના અનેક અર્થો હૈમપ્રકાશમાં પરમપૂજ્ય વિનયવિજયજી મ. સા. એ કર્યા છે.
હવે, આત્મન્ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે - જ્ઞાનાદિ પર્યાયોમાં જે રમણ કરે છે એવા અર્થવાળા “અ” ધાતુથી “સાત્મન્નાભ” (૩૦ ૧૧૬) સૂત્રથી મન્ પ્રત્યય થાય છે. અને દીર્ઘવિધિ થતાં આત્મન્ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. હવે પરમ: વાસૌ આત્મા = એ પ્રમાણે “સન્મહત્..” (૩/૧/૧૦૭) સૂત્રથી કર્મધારય સમાસ થતાં પરમાત્મા શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. જેનું દ્વિતીયા એકવચન પરમાત્માનમ્ છે.
હવે, શ્રેય: શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બતાવે છે – ઉત્પન્ન થયેલું આ વ્યાકરણ વખાણવા યોગ્ય છે. આ બેમાં આ વધારે વખાણવા યોગ્ય છે એવા અર્થમાં પ્રશસ્ય શબ્દને “મુળાનાદ્ વા રૂÐયસૂ” (૭/૩/૯) સૂત્રથી યક્ પ્રત્યય થતાં તેમજ ‘પ્રશસ્યસ્ય શ્ર:' (૭/૪/૩૪) સૂત્રથી પ્રશસ્યનો “ઘ્ર”
| SR No. | 005769 |
| Book Title | Siddha Hemchandra Shabdanushasanam Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Jagdishbhai |
| Publisher | Jagdishbhai |
| Publication Year | 2013 |
| Total Pages | 412 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |