________________
સૂ૦ ૧-૧-૬
૧૫૯
-: શબ્દમહાર્ણવન્યાસ :
“अनवर्णेत्यादि-अविद्यमानोऽवर्णो येषु तेऽनवर्णाः स्वराः, ते नामिनो भवन्ति । नमनं नामः, सोऽस्यास्तीति नामी । तथा चैषां ह्रस्व-दीर्घादिभेदेन नत एव ध्वनिर्निःसरति, नोर्ध्वं स्पृशति । -: શબ્દમહાર્ણવન્યાસનો અનુવાદ :
અવિદ્યમાન છે અવળે જેઓમાં તેવા બાર સ્વરો નામીસંજ્ઞાવાળા થાય છે. ‘નમ્’ ધાતુને ‘ભાવમાં’ ‘લગ્’ પ્રત્યય લાગીને ‘નામ’ શબ્દ બને છે. આવો અર્થ જણાવવા માટે ન્યાસમાં લખ્યું છે કે “નમનું નામ:”. હવે નામ જેનાં સંબંધમાં છે એવા અર્થમાં ‘મતુ’ અર્થવાળો ‘ફન્’ પ્રત્યય લાગતાં ‘નામી’ રૂપ થયું છે. હ્રસ્વ વગેરે ભેદથી રૂથી ઔ સુધીનાં બાર સ્વરોનો નમેલો એવો ધ્વનિ (અવરોહ સ્વરૂપ ધ્વનિ) જ નીકળે છે. પરંતુ આરોહ સ્વરૂપ ધ્વનિ નીકળતો નથી. અર્થાત્ આ બધા વર્ણોનો ઉપર સ્પર્શ થતો નથી.
(श०न्या० ) ननु संज्ञिसामानाधिकरण्याद् "औदन्ताः स्वराः" [१.१.४.] इतिवन्नामिनइति बहुवचननिर्देशेन भाव्यम्, उच्यते - वचनभेदेन संज्ञां कुर्वन्नेवं ज्ञापयति-यत्र नामिनः कार्यं विधीयते `तत्र कार्याद् यदि कार्यो स्वरो न्यूनो भवति, तदैव नामिसंज्ञाप्रवृत्तिर्नान्यथा; तेन 'ग्लायति, म्लायति' इत्यादौ न गुणः । अत एव तत्राऽऽह - 'ऐकारोपदेशबलान्नामित्वाभावाद् गुणाभावः' इति । અનુવાદ :પૂર્વપક્ષ :- ‘ઞનવń:” એ સંજ્ઞી છે અને નામી એ સંજ્ઞા છે. હવે સંજ્ઞા અને સંજ્ઞી વચ્ચે સમાનાધિકરણપણું થાય છે. આથી “ૌવન્તા: સ્વાઃ' (૧/૧/૪) સૂત્રમાં જે પ્રમાણે સંજ્ઞા અને સંશીનાં વિભક્તિ અને વચન સમાન કર્યા છે તે પ્રમાણે અહીં આ સૂત્રમાં પણ જો ‘“અનવŕ:” બહુવચન કર્યું છે તો ‘નામી’ સ્વરૂપ જે સંજ્ઞા છે તેનો પણ બહુવચનથી નિર્દેશ થવો જોઈએ. છતાં ‘નામી’ એ પ્રમાણે એકવચનથી નિર્દેશ કર્યો છે. આ પ્રમાણે અસમાન વચન શા માટે કર્યું ?
ઉત્તરપક્ષ :- સંજ્ઞા અને સંજ્ઞીનો વચનભેદ કરવા દ્વારા “આચાર્ય ભગવંત” કંઈક જણાવવા માંગે છે, જે આ પ્રમાણે છે. જ્યાં જ્યાં નામી સંબંધી કાર્ય કહેવાશે ત્યાં ત્યાં કાર્યથી જો કાર્યો સ્વર ન્યૂન હશે તો જ નામી સંજ્ઞાની પ્રવૃત્તિ થશે, અન્યપ્રકારે નહીં. તેથી જ “જ્ઞાયતિ” અને “મ્નાયતિ” વગેરેમાં ગુણ થતો નથી. અહીં “જ્જૈ + ૧ (શવ્) + તિ'. આ પરિસ્થિતિમાં ‘' એ નામી સ્વર છે, જે કાર્યો સ્વરૂપ છે. તથા ‘ઞ' (શવ્) માનીને ‘ત્તે'ને જો નામી સ્વર માનવામાં આવે તો ‘પ્’નો ગુણ ‘' થશે. અહીં “ૐ” એ કાર્ય સ્વરૂપ થશે. હવે કાર્યો ‘પ્’ છે અને કાર્ય ‘' છે. આ ઉદાહરણમાં ‘પ્’ સ્વરૂપ કાર્ય કરતાં ‘ì’ સ્વરૂપ કાર્યો સ્વર અધિક