Page Text
________________
स्वोपज्ञभाष्य-टीकालङ्कृतम् • अयथार्थपरिच्छेदि ज्ञानाभासम् •
२७१ ___ भाष्य- अत्राह- तदेव ज्ञानं तदेवाऽज्ञानमिति, ननु छायातपवच्छीतोष्णवच्च तदत्यन्तविरुद्धमिति । अत्रोच्यते- मिथ्यादर्शनपरिग्रहाद् विपरीतग्राहकत्वमेतेषाम् । तस्मादज्ञानानि भवन्ति, तद् यथा- *मत्यज्ञानं, श्रुताज्ञानं, विभङ्गज्ञानमिति। अवधिविपरीतो विभङ्ग इत्युच्यते ।। यथोक्तलक्षणा मति-श्रुतावधयस्त्रयोऽपि विपर्ययश्च भवत्यज्ञानं चेत्यर्थः, ज्ञानाधिकारस्य प्रकृतत्वात् ज्ञानस्य विपर्ययो विपरीतता, अज्ञानं प्रमाणाभास इति यावत् । यदा यथार्थपरिच्छेदि तदा ज्ञानं, यदा त्वयथार्थं प्रवर्तते तदा ज्ञानाभासम् । एवमुक्ते पर आह- एकस्य विरूद्धधर्मद्वयसमारोपो न युक्त इति, तदेव मत्यादित्रयं प्रमाणं तदेव चाप्रमाणमिति छायातपवद्विरोधित्वादेकत्रासाम्प्रतम्, एतदेवाह__ननु छायातपवद् विरूद्धमेतत्, यो हि छायायामेवातपं मन्यते आतपे वा छायां तदत्यन्तविरूद्धं स्यात् । प्रतीतिविरोधश्च तथा, यो हि शीतमुष्णं ब्रूयात् उष्णं च शीतमिति प्रत्यक्षविरूद्धं च जायते । अत्रोच्यते- न ब्रूम एकत्राधारे एतत्त्रयं ज्ञानमज्ञानं च, किन्त्वन्यत्र ज्ञानमन्यत्र चाज्ञानमिति । क्व तर्हि ज्ञानम् ? सम्यग्दृष्टौ योऽवबोधस्तज्ज्ञानम्, आधारान्तरे मिथ्यादृष्टौ योऽवबोधस्तदज्ञानम् ।
--- હેમગિરા ભાષ્યાર્થ:- પ્રશ્ન :- “તે જ જ્ઞાન છે અને તે જ અજ્ઞાન છે” એ વાત તો “છાંયડો જ તડકો છે, શીત જ ઉષ્ણ છે”ની જેમ અત્યંત વિરૂદ્ધ છે.
જવાબ :- મિથ્યાદર્શનથી પરિગૃહીત હોવાથી તેના પતિ આદિ ત્રણે જ્ઞાનોમાં વિપરીત ગ્રાહકતા હોય અને તેથી તેઓ અજ્ઞાન રુપ થાય છે તે આ મુજબ-મતિ અજ્ઞાન, શ્રુત અજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાન. વિપરીત અવધિ જ્ઞાનને “વિભંગ' કહેવાય. અજ્ઞાન એટલે પ્રમાણાભાસ. મતિ આદિ જ્યારે યથાર્થ વસ્તુને જણાવે ત્યારે તે જ્ઞાન કહેવાય અને જયારે અયથાર્થમાં પ્રવર્તે ત્યારે તે જ જ્ઞાનાભાસ છે.
# આધારભેદે જ્ઞાન-અજ્ઞાન શંકા :- ઉપરોક્ત રીતે એક જ જ્ઞાનમાં યથાર્થ અને અયથાર્થ બન્ને વિરૂદ્ધ ધર્મોનો સમારોપ કર્યો તે યુક્ત નથી. મતિઆદિ ત્રણ પ્રમાણ પણ છે અને મતિ આદિ ત્રણ અપ્રમાણ પણ છે, એમ માનવું તે તો છાંયડાને તડકો અને તડકાને છાયંડો માનવા બરાબર છે. અર્થાત્ તમારી વાત પ્રતીતિથી અંત્યત વિરોધી છે. છાંયડો છે ત્યાં તડકો છે. અને તડકો છે, ત્યાં છાંયડો છે. એવી પ્રતીતિ કોઈને પણ થતી નથી. તેમજ પરસ્પર વિરુદ્ધ એવા શીતને ઉષ્ણ કહેવું અને ઉષ્ણને શીત કહેવું તે જેમ પ્રત્યક્ષ વિરુદ્ધ છે. તેમ જ્ઞાનને અજ્ઞાન કહેવું અત્યંત વિરૂદ્ધ છે.
સમાધાન :- અમે એક જ આધારમાં આ ત્રણેને જ્ઞાન છે અને અજ્ઞાન પણ છે તેમ નથી કહેતા પરંતુ જ્ઞાન અન્યત્ર છે અને અજ્ઞાન અન્યત્ર છે તેમ કહીએ છીએ.
શંકા :- તો પછી જ્ઞાન ક્યાં છે ? સમાધાન :- સમ્યગ્દષ્ટિ વિશે થતો બોધ તે જ્ઞાન રુપ ૧. તવાદ મુ.TT (ભi.) ૨, મન્થત માં ઉં.રૂ. નાત માં ઉં.. *, જુઓ પરિશિષ્ટ-૪ ટિ.૪૫
| SR No. | 005749 |
| Book Title | Tattvarthadhigam Sutra Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Udayprabhvijay |
| Publisher | Vijay Kesharchandrasuri Foundation Girivihar Turst |
| Publication Year | 1950 |
| Total Pages | 462 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 11 MB |