Page Text
________________
२६२
• यत्र श्रुतं तत्र नियतं मतिज्ञानम् • तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् १/३१ भा० यस्य श्रुतज्ञानं तस्य नियतं मतिज्ञानम् । यस्य तु मतिज्ञानं तस्य श्रुतज्ञानं स्याद् वा न वेति। शेषेन्द्रियोपलब्धिर्मतिज्ञानम् । कस्मिंश्चित् प्राणिनि त्रीणि, द्वे मति-श्रुते तृतीयं चावधिज्ञानं यस्योत्पन्नम् । कस्मिंश्चिच्चत्वारि, एतानि त्रीणि चतुर्थं मनःपर्यायज्ञानम्, प्रतिपन्नचारित्रस्य तीर्थकृत इव ।। ____ अथ यस्मिन् श्रुतज्ञानमेकं क्वचित् प्राणिनि स किं न प्रदर्श्यते ? यतो मतिरेवैका प्रदर्श्यते, उच्यते- यत्र श्रुतर्ज्ञानं तत्रावश्यं मतिज्ञानम्, यत्र मतिज्ञानं तत्र श्रुतं स्याद् वा न वेति, तस्मान्मतिज्ञानमेवैकं क्वचिन्निदर्शाते, एतदाह- श्रुतज्ञानेत्यादि । श्रुतज्ञानस्य एवं ग्रन्थानुसारिणो मतिज्ञानेन इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तेन नियतो निश्चितः सहभाव: एकत्रवृत्तिरूपः, किं कारणम् ? तत आह तत्पूर्वकत्वात् मतिज्ञानपूर्वकत्वात् श्रुतस्य, सति हि मतिज्ञाने श्रुतज्ञानसम्भव इति, अतो यस्य जन्तोः श्रुतज्ञानं ग्रन्थानुसार्यस्ति तस्य जन्तोनियतमिन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तं मतिज्ञानं सम्भवति, तस्माच्छ्रुत
- હેમગિરા - ભાષ્યાર્થ - અર્થાતુ જેને શ્રુતજ્ઞાન છે, તેને નિયમા મતિજ્ઞાન છે જ પરંતુ જેને મતિજ્ઞાન છે તેને શ્રુતજ્ઞાન હોય અથવા ન હોય. શ્રોત્રેન્દ્રિયની ઉપલબ્ધિરૂપ છે. અને શેષ ઈન્દ્રિયથી ઉપલબ્ધ થતું જ્ઞાન મતિજ્ઞાન રૂપ છે. કોક પ્રાણીને અવધિજ્ઞાન સહિત ત્રણ જ્ઞાન હોય, કો'ક મહાત્માને મન:પર્યાયજ્ઞાન સહિત ચાર જ્ઞાનો હોય. જેમ તીર્થકરોને ચરિત્ર સ્વીકારતાં જ આ મન:પર્યાય જ્ઞાન થાય છે. તેઓમાં ચારે જ્ઞાનો એક સાથે જોવા મળે.
* એકમાત્ર શ્રુતજ્ઞાનનો અભાવ ક્ર પ્રશ્ન :- જેમ એકમાત્ર મતિજ્ઞાન દર્શાવ્યું તેમ એકમાત્ર શ્રુતજ્ઞાન જે વિશે હોય તેવા જીવને અહીં શા માટે નથી કહ્યો ?
જવાબ :- જ્યાં શ્રુતજ્ઞાન હોય ત્યાં મતિજ્ઞાન અવશ્ય હોય જ. પણ જયાં મતિજ્ઞાન હોય ત્યાં શ્રુતજ્ઞાન હોય અથવા ન હોય. તેથી એક મતિજ્ઞાનનું વિધાન ક્યાંક કરી શકાય પણ માત્ર શ્રતનું નહીં. આજ વાતને સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે -
ગ્રંથાનુસારી જે શ્રુતજ્ઞાન છે. તે ઈન્દ્રિય અને અનિન્દ્રિય નિમિત્તવાળા મતિજ્ઞાન સાથે જ હોય. અર્થાત્ આ શ્રુતજ્ઞાન સાથે મતિનો નિશ્ચયથી સહભાવ હોય, આનું કારણ એ છે કે શ્રુતજ્ઞાન મતિજ્ઞાનપૂર્વક જ હોય. મતિ હોવા સાથે જ શ્રુતજ્ઞાનની સંભાવના છે. આથી જ જે જીવને ગ્રંથાનુસારી શ્રતજ્ઞાન હોય તેને ઈન્દ્રિય અને અનિન્દ્રિય નિમિત્તવાળું મતિજ્ઞાન નિયમો હોય જ. આમ જ્યાં શ્રત હોય ત્યાં મતિ અને શ્રુત બે જ્ઞાન હોય જ.
નથી મેળવ્યું અક્ષરદ્યુત જેણે, એવા જીવને નિસર્ગ સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્તિકાળે મતિજ્ઞાન હોય. આ મતિજ્ઞાની જીવ જો પછીથી શ્રુત ભણે તો શ્રુતજ્ઞાની પણ કહેવાય. જો શ્રત ન ભણેતો માત્ર ૨. જ્ઞાનવિયૅમા મતિ TA.I
| SR No. | 005749 |
| Book Title | Tattvarthadhigam Sutra Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Udayprabhvijay |
| Publisher | Vijay Kesharchandrasuri Foundation Girivihar Turst |
| Publication Year | 1950 |
| Total Pages | 462 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 11 MB |