Page Text
________________
स्वोपज्ञभाष्य-टीकालङ्कृतम्
• द्विविधप्रमाणप्रदर्शनम्
ननु चान्यैरनेकधा कल्पितं कथं पुनरवधियते द्वे एवेति ? । उच्यते - अन्येषामत्रैवान्तर्भावात् प्रमाणान्तरत्वं निवार्यते, न प्रमाणत्वम् । कानिचिच्च नैव प्रमाणानि, एतच्च द्वयमुत्तरत्र भाष्यकार एव 'प्रदर्शयिष्यति। अथ द्वे प्रत्यक्षानुमाने इत्येवं द्वयं ग्राह्यमुतान्यथेत्याह- एवं चान्यथेति च दर्शयति, ‘परोक्षं प्रत्यक्षं चे 'ति' प्रत्यक्षमित्येवं परोक्षमिति च अन्यथा, परोक्षं चास्माद् अनुमानमिति नोक्तं, सिद्धान्ते परोक्षमित्युपन्यासात् । "तं समासओ दुविहं पन्नत्तं, तंजहा- पच्चक्खं च परोक्खं च (નન્દ્રીસૂત્રે સૂ.૮)” કૃતિ પરેઃ રૂન્દ્રિયેક્ષા = સંમ્બન્ધો વહ્ય જ્ઞાનસ્ય તત્ પરોક્ષ જ્ઞાનમ્।
एतदुक्तं भवति इन्द्रियैर्निमित्तैः सद्भिर्यज्ज्ञानमात्मनि सम्बन्धमनुयाति तत् परोक्षं = मतिश्रुतरूपम् । यत् पुनरिन्द्रियादिनिमित्तनिरपेक्षमात्मन एवोपजायते तत् प्रत्यक्षम्, द्विविधेऽपि परोक्ष- प्रत्यक्ष ज्ञाने यः साकारांशः स प्रमाणव्यपदेशमश्नुते, यथाभिहितम्- “साकार: प्रत्ययः सर्वो, विमुक्तः संशयादिना । હેમગિરા ♦
બે જ પ્રમાણ હકીકતમાં પ્રમાણરૂપ છે બીજા કોઈ પ્રમાણ નથી. પ્રશ્ન :- બીજા દર્શનકારોએ તો અનેક પ્રકારે પ્રમાણ છે' એવું અવધારણ કેમ કરાયું છે ?
ઉત્તર ઃ- બીજા પ્રમાણોનું આ બેમાં જ અંતર્ભાવ થઈ જાય છે. તેથી અન્ય કોઈ સ્વતન્ત્ર પ્રમાણ નથી એમ અન્ય સ્વતન્ત્ર પ્રમાણનો નિષેધ કર્યો છે. નહિ કે પ્રમાણત્વનો. જો કે બીજા એ કહેલ પ્રમાણોમાંથી કેટલાંક તો (મિથ્યા) છે, પ્રમાણ જ નથી. આ બન્ને (અન્ય પ્રમાણોની પ્રમાણતા અને પ્રમાણાભાવની) હકીકત ભાષ્યકાર સ્વયં આગળ બતાવવાના છે.
१६३
* બે પ્રકારના પ્રમાણનો પરિચય
પ્રશ્ન :- આ બે પ્રમાણ તરીકે જાણવા ?
આ પ્રમાણો સ્વીકાર્યા છે. તો અહીં બે જ
પ્રત્યક્ષ, અનુમાન' એ બે પ્રમાણો જાણવા કે બીજા કોઈ
66
જવાબ :- બે પ્રમાણ તરીકે પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન પ્રમાણો પણ કહી શકાય તથા પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ પણ કહી શકાય. પ્રસ્તુતમાં પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ એ રીતે જ પ્રમાણોની સંખ્યા દર્શાવી છે. પણ અહીં સૂત્રમાં ‘અનુમાન’નો ઉલ્લેખ નથી કર્યો એનું કારણ એ છે કે આગમોમાં પરોક્ષ પદનો જ ઉપન્યાસ કરેલ છે. તે આ મુજબ :- તે પ્રમાણના ટૂંકથી બે પ્રકાર કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે :- પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ (નન્દી સૂત્ર-૮) આત્માથી ૫૨ એવી ઈન્દ્રિયો થકી જે જ્ઞાન થાય અર્થાત્ જે જ્ઞાનનો ઈન્દ્રિય સાથે સંબંધ છે તે પરોક્ષ જ્ઞાન છે. ભાવાર્થ એ છે કે નિમિત્ત એવી ઈન્દ્રિયો છતે જે જ્ઞાન આત્મામાં સંબંધને પામે, તે મતિ અને શ્રુત રૂપ જ્ઞાન પરોક્ષ જ્ઞાન સમજવું. જે વળી ઈન્દ્રિયાદિથી નિરપેક્ષ હોઈ આત્માથી જ થાય તે જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ જાણવું. આ બન્ને પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ જ્ઞાનમાં જે સાકાર અંશ છે, તેમાં જ પ્રમાણનો વ્યપદેશ થાય છે. કહ્યું છે :૨. વર્ડ્સ" મુ.વં,માં) ૨. સમ્બન્ધનું રTAB. વં.| રૂ. "યાવિનિર" મુ.(ä,માં) ૪. પ્રત્યક્ષપરોક્ષે મુ. (વં,માં) ।
| SR No. | 005749 |
| Book Title | Tattvarthadhigam Sutra Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Udayprabhvijay |
| Publisher | Vijay Kesharchandrasuri Foundation Girivihar Turst |
| Publication Year | 1950 |
| Total Pages | 462 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 11 MB |