Page Text
________________
स्वोपज्ञभाष्य-टीकालङ्कृतम्
• पञ्चभावयुक्त जीवस्य स्वरुपख्यापनम् । तत्रोपशमः पुद्गलानां सम्यक्त्व-चारित्रविघातिनां करणविशेषादनुदयो भस्मपटलाच्छादिताग्निवत्, तेन निवृत्तः औपशमिकः परिणामोऽध्यवसायः इत्युच्यते तथा ज्ञानादिघातिनां पुद्गलानां य आत्यन्तिकोऽत्ययः स क्षयः तेन निवृत्तोऽध्यवसायः क्षायिक उच्यते । तथा ज्ञानादिघातिनां पुद्गलानां क्षयोपशमौ, केचित् 'क्षपिताः केचिदुपशान्ता इति क्षयोपशमावुच्येते, ताभ्यां निर्वृत्तोऽध्यवसायः क्षायोपशमिक इति । ये पुनः पुद्गला गति-कषायादिपरिणामकारिणः तेषामुदयः अनुभूयमानता या स उदयस्तेन निर्वृत्तोऽध्यवसाय औदयिक इति। परिणमनं परिणामो जीवत्वाद्याकारेण यद्भवनं स पारिणामिकः, स्वार्थ एव प्रत्ययः। एत एव भावा=अध्यवसायास्तैर्युक्तः औपशमिकादिभावयुक्तः ।
यथा कश्चिन्मनुष्यः पञ्चभिरपि संयुक्तो भवति। तत्कथमिति चेत् ? उच्यते- कस्यचित् संयतादेरुपशान्तकोपादिकषायस्य औपशमिकः, तस्यैव क्षपितानन्तानुबन्धिमिथ्यादर्शनादेः क्षायिको भावः, तस्यैव क्षीणोपशान्तमति-श्रुताद्यावरणस्य क्षायोपशमिको भावः, तस्यैव मनुष्यगतिपरिणा
- હેમગિરા
જ ભાવોના સ્વરૂપ સમજીએ * ૧. ઔપથમિક ભાવ:- જેમ આગ રાખથી ઢંકાઈ જાય છે બહાર દેખાતી નથી તેમ કરણ (=અધ્યવસાય) વિશેષથી સમ્યક્ત્વ, ચારિત્રના વિઘાતક કર્મ પુદ્ગલોનો અનુદય કરવો, ઉદયમાં આવવા ન દેવા તે ઉપશમ. અને આ કર્મોના ઉપશમથી થયેલ ઔપથમિક પરિણામ રૂપ અધ્યવસાય તે ઔપથમિક ભાવ.
૨. ક્ષાયિક ભાવ :- જ્ઞાનાદિ ગુણોના ઘાતક એવા કર્મ-પુદ્ગલોનો આત્યંતિક નાશ તે ક્ષય કહેવાય. આ ક્ષયથી બનેલા અધ્યવસાયો, તે ક્ષાયિક ભાવ.
૩. ક્ષાયોપથમિક ભાવ :- જ્ઞાનાદિ ગુણ-ઘાતક કર્મ-પુદ્ગલોમાંથી કેટલાક(ઉદિતકર્મ)નો ક્ષય અને કેટલાક(સતાગત)નો ઉપશમ. આવા ક્ષય અને ઉપશમથી થતો અધ્યવસાય તે ક્ષાયોપથમિક ભાવ.
૪.). ઔદાયિક ભાવ :- મનુષ્યાદિ ગતિ, કષાયાદિ પરિણામોને કરનાર જે કર્મ પુદ્ગલો છે તેને અનુભવવા રૂપ જે ઉદય, એ ઉદયથી બનેલો જે અધ્યવસાય તે ઔદાયિક ભાવ.
૫.) પારિણામિક ભાવ :- પરિણમવું તે પરિણામ. જીવવાદિ આકાર રૂપે જે “સત્તા' તે પરિણામિક ભાવ. જેમ બાલને લાગતો “ક' (બાલક) બાલ-અર્થને જ કહે છે. તેમ અહીં પારિણામિક ભાવમાં “ફ' પ્રત્યય “સ્વાર્થમાં જ જણાવો. અર્થાત્ પરિણામ એ જ પારિણામિક.
આ જ ઔપશમિકાદિ ભાવોથી યુક્ત જે જીવ તે ભાવ જીવ છે. કોઈ જીવ (મનુષ્ય) પાંચે ભાવોથી સંયુક્ત હોય છે. પ્રશ્ન :- કઈ રીતે ? ઉત્તર :- તે આ પ્રમાણે :- ઉપશાંત થયા છે ક્રોધાદિ કષાય જેના એવા સંયમી આદિ તે ઔપથમિક ભાવવાળા કહેવાય છે. આ જ સંયમી આદિ જ્યારે અનંતાનુબંધી, મિથ્યાદર્શન આદિનો ક્ષય કરે ત્યારે તે ક્ષાયિક ભાવવાળા કહેવાય છે. ઉદયમાં આવતાં અતિશ્રુત આદિના આવરક કર્મોનો ક્ષય અને સત્તામાં રહેલા કર્મોનો ઉપશાંત १. क्षीणाः केचि खं,भा,सं.। २. अत्र परिणामेन निवृत्त पारिणामिक इति शब्दव्युत्पत्तिः न कार्या किन्तु परिणाम एव पारिणामिकः । ३. क्षयोप पा.AI
| SR No. | 005749 |
| Book Title | Tattvarthadhigam Sutra Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Udayprabhvijay |
| Publisher | Vijay Kesharchandrasuri Foundation Girivihar Turst |
| Publication Year | 1950 |
| Total Pages | 462 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 11 MB |