________________
• परिणामवादे दृष्टान्तत्रयोपदर्शनम् •
•
तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् १/३
मुकुलमाधाय सन्तिष्ठते, उत्थितासीन -शयित - निकुटितपुरुषवद्, वा उत्थितोऽपि पुरुषः पुरुष एवं निषण्णः शयितो वा, नावस्थामात्रभेदादवस्थावतो भेदः शक्योऽभ्युपेतुम्, परिशटितपत्राङ्गारकितपुष्पितपलाशवद् परिणामस्यानेकरूपत्त्वात् । परिणामिनोऽन्वयिद्रव्यस्य न सर्वथा भेदस्तत्त्वात् ।
५८
एवमिहाप्यनिवृत्तिरूपो निसर्गः परिणामः सम्यग्दर्शनाकारेण वर्तते, पूर्वावस्थां विहाय परिणामः, अन्वयि जीवद्रव्यं तु ध्रुवं परिणामि चोक्तम्, सृजेः परिणामेऽप्रतीतत्वात् स्वभाव इत्याह । यतः परिणामो हि प्रयोगेण घटादीनां विस्रसा चाभ्रेन्द्रधनुरादीनां दृष्ट इत्यतः वैत्रसिकपरिणामं कथयत्यनेन, नासावन्येन प्राणिना तस्य क्रियतेऽनिवृत्तिरूपपरिणाम इति, स्वेनैवात्मनाऽसौ भावो जनित इति स्वभाव इत्युच्यते, नार्थान्तरवृत्तित्वमस्ति व्यवहारात्, निश्चयात् तु सर्वशब्दानां भिन्नार्थत्वम्। स હેમગિરા
* પરિણામના ભેદે પરિણામિનો સર્વથા ભેદ નથી
જો કે અમે આ કારણનો અત્યંત ત્યાગ નથી માનતા કારણ કે આ હેતુનું જ કાર્ય રૂપે પરિણમન થાય છે. અર્થાત્ કારણ જ કાર્યનો આકાર લે છે. જેમ સર્પ પોતાની ફણાને ઉંચીનીચી કરવા થકી, પ્રસારણ અને સંકુચિત (કુંડલાકારની) અવસ્થા થકી વિવિધ અવસ્થાવાળો જણાય છે. છતાં સર્પ તો એક જ છે. પણ આકારભેદથી ભેદવાળો જણાય છે. જે સર્પ ફણાને ઊંચી કરવા વડે જે પ્રસારિત આકાર ધારણ કરનાર છે તે જ સર્પ ફણાને સંકોચી દઈને કુંડલાકારને ધારણ કરે છે. આટલા માત્રથી સર્પ બદલાઈ જતો નથી.
જેમ ઉભેલો-બેસેલો-સૂતેલો કે સંકુચિત ઇત્યાદિ વિવિધ આકારવાળો પુરુષ એક જ છે. સુવું વિગેરે અવસ્થા ભેદથી કાંઈ અવસ્થવાન્ પુરુષમાં સર્વથા ભેદ ન થાય. ઉભેલો પણ પુરુષ- તે જ પુરુષ છે કે જે સુતેલો-બેસેલો હતો. એ જ રીતે એક જ ખાખરાના ઝાડની અનેક અવસ્થાઓ બની શકે, જેમ કે ખરી પડેલા પાંદડાવાળું, સુંદર ખીલી ગયેલા લાલ પુષ્પવાળું, આ અવસ્થા ભેદે પણ ઝાડ તો એક જ હોય છે. આશય એ છે કે વિભિન્ન પરિણામો (અવસ્થાઓ)થી પરિણામી એવું અન્વયી દ્રવ્ય સર્વથા ભિન્ન નથી. આ પ્રમાણે અહીં પ્રસ્તુતમાં પણ અનિવૃત્તિ કરણ રૂપ જે નિસર્ગ પરિણામ છે તે જ પૂર્વાવસ્થાને છોડીને સમ્યગ્દર્શનના આકાર રૂપે વર્તે છે. અને અન્વયી એવું આત્મ દ્રવ્ય તે પરિણામી છે જે એક જ (ધ્રુવ) છે. વળી આ સમ્યગ્દર્શનનો પરિણામ બીજાકોઈ (પ્રયોગ)થી સર્જન નથી કરાયો પણ સ્વતઃ ઉત્પન્ન થયો છે તેથી આ પરિણામમાં(પ્રયોગજન્ય) સર્જનાત્મક પ્રતીતિ ન થતી હોવાથી. આ પરિણામને “સ્વભાવ” પણ કહેવાય છે. કારણ કે પરિણામ પણ બે પ્રકારે છે
૧. પ્રાયોગિક પરિણામ :- પ્રયત્નથી થનારા પરિણામ. કુંભકારાદિથી બનતા ઘટ વગેરે પ્રયોગ રૂપ પરિણામો છે.
૨. વૈસસિક પરિણામ :- સ્વભાવિક રીતે થનારા પરિણામ. સહજતાથી સ્વભાવિક રીતે બનતાં
-
ઈન્દ્રધનુષાદિ (Rainbow) જે દેખાય છે તે વિસ્રસા રૂપ પરિણામો છે. નિસર્ગ સમ્યગ્દર્શન એ