________________
* *
* *
* '2
sci
ભ મ - •
. ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી અનુવાદકર્મ અને અનુવાદકૌશલ્ય | પ૧
• R ના, 1 - 5 09,
સમુદ્ર વહાણ સંવાદમાં આવાં સુભાષિતો ઘણાં પ્રયોજ્યાં છે. તેઓ આ ભાવને આ શબ્દોમાં ઢાળે છે
હરખ નહીં વૈભવ લહે, સંકટિ દુઃખ ન લગાર,
રણસંગ્રામે ધીર છે, તે વિરલા સંસાર. “૧૮ પાપસ્થાનક સજઝાયમાં, ક્રિોધની સઝાયમાં
न भवति, भवति न चिरं, चिरं चेत् फले विसंवादि ।
कोपः सत्पुरुषाणां तुल्यः स्नेहेन नीचानाम् ॥ આ સુભાષિતને તેઓ આ પ્રમાણે મૂકે છે :
ન હોય, હોય તો ચિર નહીં ચિર રહે તો ફલ છેઠો રે,
સજ્જન ક્રોધ તે એહવો. જેહવો દુરજનને હો રે.
આ બધાં પધોનો અનુવાદ જોઈએ તો આ પદ્ય આ જ ભાષામાં હોય તેમ લાગે, અનુવાદ જેવું ન લાગે. મૂળના માત્ર શબ્દ ન લેતાં, તેની અંદર નિહિતતિરોહિત અર્થ, ભાવ ને તાત્પર્ય સુધી પહોંચી તેને આત્મસાત્ કરી પોતાની કલમે તેનું અવતરણ થાય ત્યારે પોતાના જ વાઘામાં તેનું રૂપાન્તર થયેલું લાગે. ક્યારેક તો બન્નેને સાથે મૂકી સરખાવતાં ભ્રમમાં જ પડાય કે કયું અસલ કે કયો અનુવાદ ? એ જ પાપસ્થાનક સઝાયમાં, હૈમયોગશાસ્ત્રના એક શ્લોકને સામે રાખીને અનુવાદ કર્યો છે. મૂળ શ્લોક આ પ્રમાણે છે:
उत्पद्यमानः प्रथम, दहत्येव स्वमाश्रयम् । क्रोधः कृशानुवत् पश्चात् अन्यं दहति वा न वा ।। બાળે તે આશ્રય આપણો, ભજના અન્યને દાહે રે,
ક્રોધ કૃશાનું સમાન છે, ટાળે પ્રશમપ્રવાહે રે. આ જ શ્લોકને સામે રાખીને ઉદયરત્નજીએ તળપદો અનુવાદ કર્યો છે :
આગ ઊઠે જે ઘર થકી, તે પહેલું ઘર બાળે,
જળનો જોગ જો નવિ મળે, તો પાસેનું પ્રજાળે. " એ જ રીતે ૧૧મા પાપસ્થાનકની સઝાયમાં સાતમી કડી છે : નિરગુણ તે ગુણવંત ન જાણે, ગુણવંત તે ગુણ દ્વેષમાં તાણે,
આપ ગુણી ને વળી ગુણરાગી, જગમાં તેની કીતિ જાગી. આ વાંચતાં અણસાર પણ નથી આવતો કે આ અનુવાદ છે. હવે મૂળ શ્લોક જોઈએ ?
ना गुणी गुणीनं वेत्ति, गुणी गुणिषु मत्सरी । ___ गुणी च गुणरागी च सरलो विरलो जनः ॥ * જે રીતે તેઓ એક શ્લોકનો અનુવાદ એક શ્લોકમાં સમાવીને મૂકે છે, તે રીતે તેનો વિસ્તાર પણ કરી જાણે છે. દા.ત. વિત્તામરસ્તોત્રમાં ૧૫મી ગાથા છેઃ
