________________
“સમુદ્ર-વહાણ સંવાદ
કનુભાઈ જાની
આજે એક સ્વસ્થ, મૂલ્યનિષ્ઠ સમાજની આપણે ચિન્તા લઈને બેઠાં છીએ ત્યારે છેલ્લાં પાંચસોક વર્ષના આપણા સામાજિક નવોત્થાનના ત્રણ જૈન વણિક ભાગીરથો યાદ આવે : આપણે સૌ ગુર્જર ભારતીઓ આ ત્રણ જૈનોના વારસદારો છીએ – જે ત્રણેય ભારતીય જીવનને નવપલ્લવિત કરવા મથ્યા હતા. એક હેમાચાર્ય - બીજા પાણિનિ: બીજા યશોવિજયજી – બીજા શંકરાચાર્ય અને ત્રીજા ગાંધીજી – બીજા ક્રાઈસ્ટ. એમની શબ્દગંગામાં જૈન-અજૈનનાં ઢંઢો શમે છે, ને પરમ ભારતીયતા એના શુદ્ધ રૂપે પ્રગટે છે. ત્રણેય અધ્યાત્મરાગી, ત્રણેય તત્ત્વદર્શી, ત્રણેય સમગ્ર સમાજના હિતૈષી, ત્રણેય પોતાની પહેલાંની સમગ્ર ભારતીય ચિંતનસામગ્રીને ઉથલાવી જઈ, નવદર્શનો બાંધનાર. ત્રણેય વ્યુત્પન્ન પંડિતો છતાં એમની વ્યુત્પત્તિને જનસામાન્ય માટે શબ્દો દ્વારા સરળતાથી વહાવનાર. ત્રણેય ધર્મપરત છતાં પ્રદાયમુક્ત. દંભ, દુરાચાર, બાહ્યાચાર પર યશોવિજયજીના પ્રહારો અખાની યાદ આપે એવા છે?
નિજગુણ સંચે. મને નવિ પંચે. ગ્રન્થ ભણિ જન વંચે, ઉંચે કેશ ન મુંચે માયા, તે ન રહે વ્રત પંચે. *
જો કષ્ટ મુનિમારગ પાવે, બળદ થાય તો સારો;
ભાર વહે જે તાવડે ભમતો, ખમતો ગાઢ પ્રહારો. આ ત્રણમાંથી યશોવિજયજીને જાણવામાં આપણે મોડા પડ્યા. પણ જાગ્યા ત્યારથી જાણવું ભલું.
યશોવિજયજીની સમુદ્રવહાણ સંવાદ' એ કૃતિ ઠીકઠીક લાંબી છે, છતાં રસ જળવાઈ રહે છે તેમાં એમની તર્કકુશળતા ને કાવ્યકુશળતા બન્ને કામે લાગે છે, યોજના એવી છે કે પહેલાં દુહા આવે પછી ઢાળ, પછી દુહા પછી ઢાળ – એમ કુલ સત્તર ખંડો છે. અપવાદે છેલ્લે દુહાને સ્થાને છે ચોપાઈ. કાવ્યસમગ્રની ૭૦૦ પંક્તિઓ છે; દુહા-ચોપાઈ ૮૯ છે. દુહાસંખ્યા ને ઢાળમાંની કડીઓની સંખ્યા નિશ્ચિત નથી, પ્રસંગાનુસાર વધતી-ઓછી છે. ઢાળમાં આરંભે કેમ ગાવું તેના જે ઇશારા-નિર્દેશો છે તે આજે ભલે આપણે માટે તુંબડીમાં કાંકરા, પણ ત્યારનાં લોકપ્રચલિત ગીતોના ફૉસિલ્સ છે – બચેલાં ચિલો ! એનો અલગ અભ્યાસ, કોઈ સંગીતજ્ઞ, ગીતપ્રેમી વિદ્વાન કરે તો, રસિક બને એમ હું ધારું છું.
