________________
સમુદ્ર-વહાણ સંવાદ' | ૨૯૯
દુહાના બંધ પર કવિને સારો કાબૂ છે. એ હેમાચાર્ય પહેલાંનું લોકમુક્તક, ઉપદેશ ને ચિન્તન બંને માટે ઉપયોગી. અહીં કથન, વર્ણન માટે પણ પ્રયોજાય છે. પાત્ર ને પ્રસંગના મુખમાં રહે છતે એ મુક્ત રહીને સૌને કામનુંયે બને છે. દા.ત. સાગર વહાણને કહે છે કે તું પારકી પંચાત કેમ કરે છે? એનો દુહો જુઓ:
આપકાજ વિણ જે કરે, મુખરી પરની તાતિ:
પરઅવગુણ-બસને હુએ તે દુઃખીઆ દિનરાતિ. દેશીઓમાં લોકપ્રચલિત ગીતો ઉપરાંત સુગેય માત્રમેળ છંદો પણ છે. દા.ત. ઢાલ ૧૧માં સવૈયા છે. એ વીરરસાનુકૂળ, નાટ્યાત્મકતાવાળો, રણહાક જેવો અહીં બની જાય છે. સાગર વહાણને કહે છે કે હવે જો બોલ્યો તો મારા પવનને છૂટ્ટો મૂકીશ, પર્વતવિદારક ભમરીઓ છુટી મૂકીશ, મારી તળેના શેષશયાનો નાગ છૂટો મૂકીશ :
પવનઝકોલે દિએ જલભમરી, માનું મદ-મદિરાની ઘૂમરી, તેહમાં શૈલશિખર પણિ તૂટે, હરિશવ્યા ફણિબંધ વિછૂટે.
(ઢાલ ૧૧, કડી ૭) દસમી ઢાળમાં જે ઝૂલણા પ્રયોજ્યો છે તેય સબળ ઉક્તિ માટે ! નરસિંહમાં જે પ્રભાતિયું છે તે અહીં દાહક ઊંબાડિયું છે ! લોકપરંપરામાં ને ચારણી પરંપરામાં આવું જોવા મળે છે.
ચોર કરિ સોર મલબારિયા ધારિયા, ભારિયા ક્રોધ આવે હકાય ભૂત અવધૂત યમદૂત જિમ ભયકરા
અંજના-પૂત નૂતન વકાય. (૧૦૩) ઢાળ સાતમીમાંનો હરિગીત જુઓ :
જલધાર વરસે તેણિ સઘલી હોઈ નવ-પલ્લવ મહી: સર કૂપ વાવિ ભરાઈ ચિહું દિશિ, નીઝરણ ચાલે વહી, મુદમુદિત લોકા ગલિતશોકા કેકિ કેકારવ કરે,
જલધાન સંપત્તિ હોઈ બહુલી, કાજ જગજનનાં સરે. (૭૧) આમ ઢાળમાં બધે જ વૈવિધ્ય એવું છે કે આખીયે કૃતિ વચમાં વચમાં દુહાવાળી, ગીતોની માળા જેવી બની રહે છે.
મધ્યકાળમાં આ જાતના “સંવાદો ઘણા છે. એમાં “રાવણમંદોદરી' જેવાં પૌરાણિક પાત્રપ્રસંગોવાળા સંવાદો, વડછડ વગેરે છે, તો કેવળ ભાવોનાં રૂપકવાળાં કે અન્યોક્તિપ્રકારના પણ છે ઃ સમયસુંદરકત દાનશીલ-તપભાવના સંવાદ (૧૬૦૬), સુધનહર્ષકૃત “મોતીકપાસિયા સંવાદ (૧૯૩૩), ઉદયવિજયકત સમુદ્રકલશ સંવાદ' વગેરે. ‘સમુદ્રવહાણ સંવાદ રૂપકાત્મક છે, અન્યોક્તિ પણ બને છે. મૂળ વિવાદ ભલે સાગર અને વહાણ વચ્ચે હોય, એ છે માણસોને માટે.
