________________
‘શ્રીપાલ રાજાનો રાસ'
ગુલાબ દેઢિયા
ઉપાધ્યાય વિનયવિજયજી મહારાજે રાંદેર ગામમાં સંઘની વિનંતીથી સંવત ૧૭૩૮માં આ રાસનો આરંભ કર્યો હતો. પરંતુ ગ્રંથ પૂર્ણ થાય તે પહેલાં જ ત્રીજા ખંડની પાંચમી ઢાળની અમુક ગાથાઓ રચીને, વિનયવિજયજી મહારાજે સ્વર્ગગમન કર્યું. એમણે કુલ સાડાસાતસો ગાથાઓ રચી હતી. આ અધૂરી કૃતિને ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીએ પાંચસો એકાવન જેટલી ગાથાઓ રચીને પૂર્ણ કરી.
પ્રજાપાલ રાજા સુરસુંદરીને અરિદમન સાથે પરણાવે છે. મયણાસુંદરીએ કર્મના સર્વોપરિપણાની વાત કરી તો રાજા એને ઉંબર રાણા જોડે પરણાવે છે.
કોઢિયાઓનું વર્ણન વિનયવિજયજીએ જુગુપ્સાજનક રીતે કર્યું છે : એક મુખે માખી બણબણે રે, એક મુખે પડતી લાળ,
એક તણે ચાંદા ચગચગે રે, એક શિર નાઠા વાળ.
તો બીજી જગ્યાએ લખે છે કે, બળેલા ઘણા બાવળ વચ્ચે જેમ દાઝેલો આંબો
હોય તેમ ઉંબર રાણો કોઢિયાઓ વચ્ચે દેખાય છે.
તો એમનો તિરસ્કાર કરતા લોકોનું દૃશ્ય કેવું છે ?
ઢોર ધસે, કૂતર ભસે રે, ધિધિક્ કહે મુખ વાચ, જન પૂછે તુમે કોણ છો રે, ભૂત કે પ્રેત પિશાચ.
કે
મયણાનાં લગ્ન ઉંબર રાણા સાથે થાય છે, એ અનુચિત કાર્ય જોઈ, કવિ કહે છે, અનુચિત દેખી આથમ્યો રવિ, પ્રગટી તવ રાત.
તો અચલ શીલવતી મયણાને જોવા વિ ઉદયાચલે ચડ્યો છે, એટલેકે સવાર પડી. આમ રાત અને સવાર પડ્યાનાં કારણો બતાવવામાં કવિકર્મનો વિશેષ જોવા મળે છે.
શ્રીપાલ એવું નામ ભૂઆ (બુઆ) ફોઈએ પાડ્યું એમ કવિ લખે છે. બુઆ જેવો શબ્દ કે, અરબી ભાષાનો કસીદો = જરીનું ભરતકામ શબ્દ કવિને સહજ છે. સુંદર પોશાક માટે “અવલવેષ’ શબ્દ પણ પ્રયોજે છે.
બાળક શ્રીપાળને લઈ વનમાં દોડતી માતા કમળપ્રભા વિશે કવિ લખે છે :
ઉજડે અબલા રડવડે રે, રયણી ઘોર અંધાર,
ચરણે ખૂંચે કાંકરા રે, વહે લોહીની ધાર. વનવર્ણન કરતાં લખે છે ઃ
