Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth

SR No.: 005729
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
Publication Year: 1993
Total Pages: 366
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 7 MB

Page 287

૨D ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
तेनाऽर्हप्रतिमामनादृतवतां भावं पुरस्कुर्वता
मन्धानामिव दर्पणे निजमुखालोकार्थिनां का मति ? અહીં માત્ર પોતાનું જ ધાર્યું કરનારા જે પુરુષો છે તેમની (= લુપકોની) મતિ જાણે કે દર્પણમાં મુખ જોવાની ઈચ્છા રાખતા અંધપુરુષો જેવી છે એમ કહ્યું છે, તેમાં લેપકો ઉપમેય છે, અંધપુરુષો ઉપમાન છે, “વ સાદૃશ્યવાચક છે. અંધત્વ = અજ્ઞાનાન્તત્વ સાધારણ ધર્મ છે. સ્વોપજ્ઞ વૃત્તિમાં યશોવિજયજી નોંધે છે કે નિયુક્ત એટલેકે નિરૂપિત વિશેષણોથી યુક્ત લુપકોમાં વિશિષ્ટ અંધસ્વરૂપની ઉàક્ષા કરવામાં આવી છે, અથવા જો ઉપમાનને કલ્પિત ગણીએ તો કલ્પિતોપમા અલંકાર પણ સમજી શકાય. તેને અલંકારગ્રંથમાં નિપુણ એવા વિદ્વાનોએ ઉ~ક્ષા અથવા કલ્પિતોપમાન ઉપમા (બન્નેમાંથી કોઈ પણ એક) અલંકાર માનવો જોઈએ. આમ યશોવિજયજીએ બન્ને અલંકારોની શક્યતા સ્વીકારી છે, છતાં અહીં ઉપમાન કલ્પિત જણાતું નથી, ઉક્ત વિશેષણથી વિશિષ્ટ લુપકમાં – નાસ્તિકમાં કવિએ ઉક્ત વિશેષણથી વિશિષ્ટ એવા અંધની = અંધત્વરૂપની ઉàક્ષા કરી છે. આથી ઉàક્ષાલંકાર વિશેષ યોગ્ય લાગે છે. પ્ર.શ.ના ત્રીજા શ્લોકમાં પણ કવિએ મનોહર સ્વરૂપોટૅક્ષા નિર્મી છે :
लुप्तं मोहविषेण किं किमु हतं मिथ्यात्वदम्भोक्तिना मग्नं किं कुनयावटे किमु मनो लीनं तु दोषाकरे । प्रज्ञप्तौ प्रथमं नतां लिपिमपि ब्राह्मीमनालोचयन्,
वन्द्यार्हप्रतिमा न साधुभिरिति ब्रूते यदुन्मादवान् ॥ અહીં અર્થ એવો છે કે જેઓ એમ કહે છે કે સાધુઓ અહંની પ્રતિમાને વંદન કરવા યોગ્ય નથી તેઓ મોહને વશ થયા છે? મિથ્યાત્વરૂપી વજથી શું તેમનું મન હણાઈ ગયું છે? કુનય = દુનયરૂપી કૂવામાં શું ડૂબી ગયું છે કે પછી દોષાકરમાં લીન થયું છે ? અથવા દોષસમૂહથી અભિન્ન એવા દોષાકર = ચન્દ્રમાં લીન થયું છે ? (છાયાશ્લેષથી મન ચન્દ્રમાં પ્રવેશે છે એવો શ્રુતિનો મત છે – એ અનુસાર આમ કહ્યું છે.)
સ્વયં યશોવિજયજીના મત પ્રમાણે અહીં “નિમ્પતીવ તમોડાનિ' (જાણે કે અંધકાર અંગોને લીંપે છે) વગેરેમાં લેપનાદિ વડે વ્યાપનાદિની ઉભેક્ષા કરવામાં આવી છે તેમ વિષ ફેલાવાથી (લુપકના મનની) લુપ્તતા વગેરે વડે લુંપકના મનની મૂઢતાનું અધ્યવસાન થવાથી (= મોહરૂપી વિષથી) લુપ્તતા અને મૂઢતાનું અભેદાધ્યવસાન થવાથી) સ્વરૂપોન્સ્પેક્ષા છે. જિમ વગેરે શબ્દો ઉàક્ષાદ્યોતક છે.
ટીકાકાર આગળ મમટની ઉÀક્ષાની વ્યાખ્યા ટાંકતાં કહે છે “પ્રકૃતિનું સમાન દ્વારા સંભાવન તે થઈ ઉ...ક્ષા.” (કાવ્યપ્રકાશ, ૧૦/૯૧) હેમચન્દ્રાચાર્યના મત મુજબ અસદ્ધર્મના સંભાવનમાં અહીં ‘વ વગેરે વડે ઉàક્ષા છે એટલેકે અહીં મનમાં