________________
‘પ્રતિમાશતક’માં પ્રયોજાયેલા પ્રસિદ્ધ અલંકારો (સ્વોપજ્ઞવૃત્તિના સંદર્ભ સાથે)
પારુલ માંકડ
ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીએ પ્રતિમાશતક' (= પ્ર.શ.) નામનો કાવ્યગ્રંથ લુંપકોને – કુમતિઓને (= મૂર્તિપૂજાના વિરોધીઓને) જૈન સિદ્ધાન્તોનો ખ્યાલ આપવા હિતશિક્ષાર્થે રચેલો છે, જેમાં તીર્થંકરોની પ્રતિમાનું અર્ચનપૂજન કરવાથી પ્રાપ્ત થતી સિદ્ધિની વાત કરવામાં આવી છે. કાવ્યમય રચના હોવાથી અલંકરણોનો પ્રયોગ તેમાં સહજ રીતે જ થયો છે. પ્રસ્તુત આલેખમાં આપણે જૈન સિદ્ધાંતની ચર્ચા ન કરતાં માત્ર કાવ્યશાસ્ત્રીય દૃષ્ટિએ પ્ર.શ.માં નિરૂપાયેલા કેટલાક અલંકારોને મૂલવવાનો પ્રયાસ કરીશું. આ જ શતક ઉપર યશોવિજયજીએ સ્વોપશ વૃત્તિ પણ રચી છે જેમાં અમુક-અમુક અલંકારો અન્ય કાવ્યશાસ્ત્રીય ગ્રંથોમાં કઈ રીતે વ્યાખ્યાયિત થયા છે તેની પણ નોંધ લેવામાં આવી છે. આ સિવાય પ્ર.શ. ઉપર ભાવપ્રભસૂરિરચિત લઘુવૃત્તિ` પણ મળે છે, પરંતુ ખરેખર તો તે સ્વતંત્ર કૃતિ નથી કારણકે ભાવપ્રભસૂરિએ પ્ર.શ.ની યશોવિજયજીની સ્વોપન્ન ‘બૃહદ્વૃત્તિ'નો જ સંક્ષેપ કર્યો છે. એટલે આપણે યશોવિજયજીની ‘બૃહવૃત્તિ’રૈની જ સહાય લઈશું.
પ્રશ.ના મંગલમાં જૈનેશ્વરી મૂર્તિની પ્રશંસા કરતાં કવિ રૂપકાલંકારનો પ્રયોગ કરે છે. જેમકે,
ऐन्द्रश्रेणिनता प्रतापभवनं भव्याङ्गिनेत्रामृतं सिद्धान्तोपनिषद्विचारचतुरैः प्रीत्या प्रमाणीकृता ।
मूर्तिः स्फूर्तिमती सदा विजयते जैनेश्वरी विस्फुरन् - मोहोन्मादघनप्रमादमदिरामत्तैरनालोकिता ॥
અહીં મોહરૂપી ઉન્માદને કારણે ગાઢ પ્રમાદરૂપી મદિરાથી મત્ત થયેલા અભક્તો દ્વારા તે જોવાતી નથી એમ કહ્યું છે એમાં રૂપકાલંકાર પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં મોહ અને ઉન્માદ તથા પ્રમાદ અને મદિરાનું સાદૃશ્ય બન્નેના અભેદસંબન્ધ દ્વારા વર્ણવાયેલું છે.
દ્વિતીય શ્લોકમાં કવિએ ઉત્પ્રેક્ષાલંકારની ચમત્કૃતિ સર્જી છે. જેમકે, नामादित्रयमेव भावभगवत्ताद्रूप्यधीकारणं
शास्त्रात् स्वानुभवाच्च शुद्धहृदयैरिष्टं च दृष्टं मुहुः ।
