________________
૨૧૬ ] ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
पशुपाणिभिरपि स्वमुखेन्दोः कीलितः सकलया किल वाचा । किं न नः करशयालुकुठारास्त्वत्प्रभोर्बलगदप्रतीकाराः ॥ ( ४ . ५४ ) આ બધા ગૌણ રસોનું પર્યવસાન શાંતરસમાં થાય છે. ભરતના ભાઈઓની પ્રવ્રજ્યા પ્રસંગે કવિ જે કહે છે તે એમના જ પોતાના કાવ્યને જાણે લાગુ પડે છે, भेमई,
सम्भावितं युद्धरसं ह्यमीभिः संहृत्य शान्तं हृदि दर्शयद्भिः । लब्ध्वा पुरःस्फूर्त्तिकमर्थमन्यं काव्ये कवीन्द्रैरिव मोहिताः स्मः ॥ ( ३.२० ) બીજે એક સ્થળે કવિએ પોતે કહ્યું છે કે એક રસમાંથી બીજો રસ સ્ફુરે તે લોકવાણી ખોટી નથી, કારણકે શ્રી ઋષભદેવના હૃદયના શાંતરસમાંથી લોકોના હૃદયમાં ભક્તિરસ જાગ્યો :
अभूद् विभोः शान्तरसः प्रसृत्वरस्ततो रसाद्भक्तिरसस्तु दायिनः ।
तथा परेषां हृदि विस्मयाभिधो रसो रसेनेति मृषा न लोकगीः ।। (१.१२९) આમ આ મહાકાવ્યમાં રસનિરૂપણ સુંદર રીતે થયું છે.
વર્ણનો
સામાન્ય રીતે જૈન પૌરાણિક મહાકાવ્યોનાં વર્ણનો ચીલાચાલુ ને નીરસ હોય છે, જ્યારે એથી ઊલટું, નૈષધીયચરિત'ના પ્રભાવને કારણે કે સાહિત્યિક દૃષ્ટિકોણને લીધે, કાવ્યની ગુણવત્તા વધારે તેવાં વર્ણનો સારા પ્રમાણમાં આ કાવ્યમાં મળે છે. રાજન્યમુનિઓ તેમની તપશ્ચર્યા દરમિયાન ક્ષુધાથી ક્લાન્ત થઈ ગયા હતા, તેનો સુંદર ચિતાર મહાકવિએ આપ્યો છે, જેમકે
कुठारिकामानकपाटपाटने विलज्जता नाट्यनटीपटीयसी । विचित्रवंशस्थितिचित्रलुम्पने मषीसखीयं जठरोद्भवा व्यथा ।। (१.४८) इमां जगद्भक्षणराक्षसीं क्षुधां निरोद्धुमेको भगवान् प्रगल्भते । अलाभलाभार्जितदैन्यविस्मयव्यपेतचेताः स हि योगिपुङ्गवः ।। (१.४९ ) સંસ્કૃત મહાકાવ્યોનાં નોંધપાત્ર વર્ણનોની બરાબરી કરી શકે તેવું અષ્ટાપદ પર્વતનું વર્ણન આ મહાકાવ્યમાં મળે છે ઃ
स्वकुलोपकृताघमर्णतां नियतं योऽपनिनीषुरुन्नतः । वनगुच्छजलाशयच्छलाज्जलधिं कुम्भभुवो विनिह्नुते ॥ सकला स्वजलाशयोदकच्छलतो येन हता दिवः . तदघक्षतये मरुत्पथेऽनुशयानेन कृता विधुप्रपा ॥ (२.७७-७८) विवदन्त इवान्तराकृतद्विजराजोत्तमसख्यशोभिताः ।
सुधा ।
शिखरेषु समच्छविच्छय निशि यन्नौषधयश्च तारकाः ॥ (२.८० )
બીજા સર્ગની શરૂઆતમાં ભરતના પ્રતાપી શાસનનું વર્ણન મળે છે ઃ
