Page Text
________________
નયરહસ્યપ્રકરણમાં નયપ્રકારો અને નયલક્ષણ [ ૧૭૯
અપેક્ષા રહે છે. •
હવે આપણે યશોવિજયજીએ આપેલું નયનું લક્ષણ વિચારીએ. “પ્રસ્તુત વસ્તુના એક અંશને ગ્રહણ કરનારો નિશ્ચય) અને તે જ વસ્તુના બીજા વિરોધી) અંશનું ખંડન નહીં કરનારો, વિશિષ્ટ પ્રકારનો નિશ્ચય તે નય. જેમકે, દિ: સનઅસ્તિત્વમાં રહેલો ઘટ. આ એક નય છે. અહીં સત્તા કે અસ્તિત્વ એ પ્રસ્તુત વસ્તુ ઘટનો એક અંશ છે. પરંતુ, દેશ અને કાલની દૃષ્ટિએ, બીજા દેશમાં અને બીજા કાલમાં “એ ઘટ નથી – ધટ: -સન” એમ પણ કહેવાય. આ “ન હોવું તે, પ્રસ્તુત વસ્તુ ઘટનો બીજો અંશ ગણાય. “અસ્તિત્વમાં ન હોવું” – એ બીજો અંશ વસ્તુના “અસ્તિત્વમાં હોવું” એ અંશથી વિરોધી છે. છતાં “ઘટ છે” એ નય, બીજી રીતે વિચારતાં “ઘટ ન હોઈ શકે” એ અંશ ઉપર આક્ષેપ કરતો નથી. પરંતુ આપણે જો એમ કહીએ કે “ધટ: સનgવ- ઘટની સત્તા જ છે” તો એને નિય’ નહીં પણ દુનય' કહેવાય; કારણકે, એ વિધાનમાં “ઉ” અથવા “જ બીજી સંભાવનાઓનો નિષેધ કરે
- હવે, આ લક્ષણનાં પદોની સાર્થકતા વિશે વિચારીએ. નયનું લક્ષણ છે – પ્રકૃત-વસ્તુ-સંશ-પ્રાદી તત્તર-સંશ-ગપ્રતિક્ષેપ વધ્યવસાય-વિશેષો ગયઃ | આમાંથી જો પ્રકૃતવસ્તુશાહી એ પદ દૂર કરવામાં આવે તો ત૬-તર (તેનાથી ભિન્ન) શબ્દ પણ આપોઆપ દૂર થઈ જાય. પ્રસ્તુત વસ્તુની વાત ન હોય તો, તેનાથી ભિન્ન' એમ કહી ન શકાય. તો બાકી રહેશે સંશ-પ્રતિક્ષેપો અધ્યવસાયવિશેષો નય. આ બનશે નયનું લક્ષણ. આ લક્ષણ “ટ: સવ- ઘટ છે જ એવા દુનયને પણ લાગુ પડશે; કારણકે દુનય કે જે બીજી સંભાવનાઓનો નિષેધ કરે છે તે પોતાના અંશ ઉપર તો આક્ષેપ નથી કરતો, અને તે દુનય પણ એક વિશિષ્ટ નિશ્ચય પણ છે. આમ પ્રકૃત-કૅશ-રી પદ ન હોય તો લક્ષણ દુનયને લાગુ પડી જતાં અતિવ્યાપ્તિનો દોષ
થાય.
જો, તત્ત ર-શંશ-ગપ્રતિક્ષેપ એ પદ, લક્ષણમાંથી દૂર કરવામાં આવે તો, વસ્તુના બીજા અંશ ઉપર આક્ષેપ કરવાની છૂટ મળી જાય. તેમ થતાં, આ લક્ષણ ઘટ બીજા દેશકાલની દૃષ્ટિએ ન પણ હોય એવા બીજા અંશ ઉપર આક્ષેપ કરતા, “યટ: સન ઈવ - ઘટ છે જ એવા દુનયને પણ લાગુ પડી જાય અને લક્ષણ અતિવ્યાતિના દિોષવાળું બને.
લક્ષણમાં જો વધ્યવસાય શબ્દ ન હોય તો સાભંગી ન્યાયના કોઈ પણ એક ભંગ(પ્રકાર)ને એ લક્ષણ લાગુ પડી જાત; કારણકે સપ્તભંગી ન્યાયનો કોઈ પણ ભંગ એવો હોય છે કે જે વસ્તુના એક અંશનું ગ્રહણ કરે છે અને તે જ વસ્તુના બીજા કોઈ પણ અંશ ઉપર આક્ષેપ કરતો નથી. પરંતુ, સમભંગી ન્યાયનો ભંગ એ સાતેય
| SR No. | 005729 |
| Book Title | Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah |
| Publisher | Mahavir Jain Vidyalay |
| Publication Year | 1993 |
| Total Pages | 366 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 7 MB |