Page Text
________________
‘નયરહસ્યપ્રકરણ’માં નયપ્રકારો અને નયલક્ષણ ] ૧૭૭
જેમાં વિચાર થાય તે પર્યાયાર્થિક નય.
८
દ્રવ્યાર્થિક નયના ચાર પ્રકાર : (૧) નૈગમનય, (૨) સંગ્રહનય, (૩) વ્યવહારનય, (૪) ૠજુસૂત્રનય. પર્યાય-આર્થિક નયના ત્રણ પ્રકાર ઃ (૧) શબ્દ નય, (૨) સમભિરૂઢ નય, (૩) એવંભૂત નય. લોકરૂઢિથી જન્મતો નય તે નૈગમનય, જેમકે “આજે રામનો જન્મદિવસ છે.” પદાર્થની અનેક વ્યક્તિઓને એકમાં સંગ્રહીને, સામાન્ય તત્ત્વથી વિચારાય તે સંગ્રહનય; જેમકે કાપડ. પછી, અમુક ખાદીનું કાપડ, અમુક મિલનું – એમ વિચારાય ત્યારે તે પૃથક્કરણાત્મક દૃષ્ટિને વ્યવહારનય કહે છે. ભૂત અને ભવિષ્યને બાજુએ રાખીને વર્તમાનનો જ વિચાર કરવામાં આવે ત્યારે તેને ઋજુસૂત્ર નય કહેવાય; જેમકે, “હાલ અમદાવાદનો મિલ-ઉદ્યોગ સમૃદ્ધ નથી.” જ્યારે વિચાર શબ્દપ્રધાન બને અને અર્થભેદ ઉત્પન્ન કરે ત્યારે તેને શબ્દનય કહે છે. જેમકે, વાર્તામાં કહે, “ઉજ્જયિની નામની નગરી હતી.” ઉજ્જયિની તો આજે પણ છે. વાર્તામાં અભિપ્રેત નગરી આજની નગરીથી જુદી હતી. એમ ‘હતી’ શબ્દ સૂચવે છે. આ શબ્દનય.
વ્યુત્પત્તિ અનુસાર અર્થ કલ્પવામાં આવે ત્યારે તેવા વિચારને સમભિરૂઢ નય કહે છે. જેમકે, 7(મનુષ્ય)નું પ એટલે પાલન કરે તે નૃપ. વળી, ખરેખર કાર્ય થતું હોય ત્યારે જ અમુક વિશેષણ પ્રયોજાય એવા પ્રકારના દૃષ્ટિકોણને એવંભૂત નય કહે છે. જેમકે, જ્યારે વ્યક્તિ છત્રચામર વગેરે રાચિહ્નોથી રાજતી (શોભતી) હોય ત્યારે જ તેને ‘રાજા’ કહેવાય, અન્ય સમયે નહીં.
:
યશોવિજયજી આ પ્રકારભેદોના દૃષ્ટાંત તરીકે પ્રસ્થક (ધાન્ય માપવાનું માપિયું)ને પ્રસ્તુત કરે છે. આ નયો ઉત્તરોત્તર શુદ્ધ કે સૂક્ષ્મ બનીને વસ્તુના વિશેષ અંશના નિશ્ચય તરફ આપણને દોરી જાય છે. આ માટે, યશોવિજયજી એક દૃષ્ટાંત આપે છે. કોઈ પૂછે કે, દેવદત્ત ક્યાં રહે છે ? ઉત્તર આઠ પ્રકારનો છે ઃ દેવદત્ત '; લોકમાં ઐતિર્યક્ લોક (મનુષ્ય-પશુ-પક્ષીને રહેવાના લોક)માં રહે છે; જમ્બુદીપમાં રહે છે; ભરતક્ષેત્રમાં રહે છે"; ભરતક્ષેત્રના દક્ષિણે વસે છે; પાટલિપુત્રમાં વસે છે॰; દેવદત્ત પોતાના ઘરમાં રહે છે; દેવદત્ત પોતાના ઘરના મધ્યભાગમાં વસે છે. આગળ કહ્યું તેમ, દ્રવ્યાર્થિક નયના ચાર પ્રકારો અને પયિાર્થિક નયના ત્રણ પ્રકારો એમ કુલ સાત નયો થાય છે. આ સાત નયોના આવા પ્રકારના વિભાજનની પરંપરામાં જિનભદ્રગણિ વગેરે છે. યશોવિજયજી જિનભદ્રગણિના વિભાજન પ્રમાણે સાત નયો સ્વીકારે છે. કેટલાક વિદ્વાનો, ૠજુસૂત્ર નયને પર્યાયાર્થિકનો પ્રકાર ગણે છે. પરંતુ તેમ કરવા જતાં સૂત્રવિરોધ ઊભો થાય. આમ દ્રવ્યાર્થિક ચાર અને પર્યાયાર્થિક ત્રણ – એ રીતે થતા સાત નયોની પરંપરા જિનભદ્રગણિ વગેરેની છે; અને આ પરંપરાને, આગળ કહ્યું તેમ, યશોવિજયજી સ્વીકારે છે.
૧૦
બીજી નયપરંપરા સિદ્ધસેન દિવાકરની છે. તે પણ સાત નયોને સ્વીકારે છે,
-
| SR No. | 005729 |
| Book Title | Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah |
| Publisher | Mahavir Jain Vidyalay |
| Publication Year | 1993 |
| Total Pages | 366 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 7 MB |