Page Text
________________
‘નયરહસ્યપ્રકરણ’માં નયપ્રકારો અને નયલક્ષણ
લક્ષ્મશ વ. જોષી
પ્રથમ તો આપણે યશોવિજયજીના ‘નયરહસ્ય-પ્રકરણ' ગ્રંથનો લઘુ-પરિચય મેળવીએ. મંગલપદ્યમાં લેખક, ઇન્દ્રોની શ્રેણિ દ્વારા વંદન કરાયેલા, તત્ત્વના અર્થનો ઉપદેશ આપનારા મહાવીરસ્વામીને પ્રમાણ કરે છે.` પછી નયનું લક્ષણ-પરીક્ષણ (પૃ.૧થી ૩૦), નયના નિગમ વગેરે સાત ભેદોનું નિરૂપણ (૩૧–૪૩), નૈગમ વગેરે નયોનું ઉત્તરોત્તર સૂક્ષ્મત્વ (૪૪–૫૯), નૈગમ આદિ સાતેય નયપ્રકારોનાં લક્ષણો (૫૯–૧૩૮), ગ્રંથના અંતે નયના સ્વરૂપ અંગે ઊહાપોહ અને નયરહસ્યનું ફલ (૧૩૯–૧૬૧) – આ ક્રમથી વિષયોનું નિરૂપણ આવે છે.
ગ્રંથની સમાપ્તિમાં યશોવિજયજી કહે છે કે, જુદાજુદા નયના વાદોનું ફલ તો એ જ છે કે જિનપ્રવચનના વિષયમાં રુચિ ઉત્પન્ન કરાવીને જિજ્ઞાસુના મનમાંથી રાગદ્વેષને દૂર કરવા. નયજ્ઞાન ત્યારે જ ચરિતાર્થ થયું ગણાય કે જ્યારે નયજ્ઞાતાના મનમાંથી રાગદ્વેષ નષ્ટ થયા હોય. યશોવિજયનું નયજ્ઞાન ચિરતાર્થ હતું. તેમણે પોતાના ‘અધ્યાત્મસાર' નામના ગ્રંથમાં ‘ગીતા'ના પણ શ્લોકો ટાંક્યા છે.
‘નયરહસ્યપ્રકરણ’ ઉપર, લાવણ્યસૂરિની પ્રમોદાવિવૃત્તિ' નામની ટીકા છે. તે ટીકા અને પરિશિષ્ટો વગેરે સાથે આ ગ્રંથમાં નવ્યન્યાયની પરિભાષાનો પ્રયોગ થયેલો જોવા મળે છે.જ
‘નયરહસ્યપ્રકરણ’ ગ્રંથ, ભાસર્વજ્ઞના ‘ન્યાયસાર', કેશવમિશ્રની ‘તર્કભાષા', અત્રે ભટ્ટના ‘તર્કસંગ્રહ' જેવો પ્રકરણપ્રકારનો ગ્રંથ છે. પ્રકરણના પ્રકારમાં, ગ્રંથનો કેટલોક ભાગ મૂળ-પરંપરાના શાસ્ત્ર સાથે સંબદ્ધ હોય શાસ્ત્રના વિષયથી જુદી વસ્તુનું પણ નિરૂપણ કરે પરિચય.
છે, જ્યારે કેટલોક ભાગ મૂળ
૫
છે. આ થયો ગ્રંથનો લઘુ
હવે નયપ્રકારો અને નયલક્ષણની ચર્ચા કરતાં પહેલાં આપણે, જૈન પરંપરામાં પ્રચલિત નયનું સામાન્ય સ્વરૂપ વિચારીએ. તત્ત્વાર્થસૂત્ર પ્રમાણે જ્ઞાન મેળવવાનાં મુખ્ય બે સાધનો ઃ (૧) પ્રમાણ અને (૨) નય.† પ્રમાણ પદાર્થના અનેક અંશોનું જ્ઞાન કરાવે, જ્યારે નય વસ્તુના એક અંશનું જ્ઞાન કરાવે.
:
પદાર્થના બે મુખ્ય અંશો હોય છે ઃ (૧) સ્થિર રહેતો સામાન્ય અંશ, જેમકે સમુદ્રનું જલ; (૨) અસ્થિર રહેતો વિશેષ અંશ, જેમકે સમુદ્રના તરંગ વગેરે. આમાંના પ્રથમ અંશને દ્રવ્ય-અર્થ કહે છે; બીજા અંશને પર્યાય-અર્થ કહે છે. હવે, પદાર્થના દ્રવ્યાર્થઅંશનો વિચાર જેમાં થાય તે દ્રવ્યાર્થિક નય. પદાર્થના પર્યાયઅર્થનો
| SR No. | 005729 |
| Book Title | Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah |
| Publisher | Mahavir Jain Vidyalay |
| Publication Year | 1993 |
| Total Pages | 366 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 7 MB |