________________
‘જ્ઞાનાર્ણવપ્રકરણ’
યશોધરા વાધવાણી
શ્રી જૈન ગ્રંથ પ્રકાશન સભા (અમદાવાદ) તરફથી વિ.સં.૧૯૯૭ (ઈ.સ. ૧૯૪૦)માં છપાયેલ ‘જ્ઞાનાર્ણપ્રકરણ’ના પ્રકાશકીય નિવેદનમાં જણાવવામાં આવ્યું છે તેમ, આ જ નામનો એક ગ્રંથ દિગંબરીય શ્રી શુભચંદ્રાચાર્યે પણ લખેલો. પરંતુ એ ગ્રંથમાં શ્રી હેમચંદ્રના યોગશાસ્ત્ર(ના પ્રારંભિક પ્રકાશો)ની જેમ જ મુખ્યત્વે યોગના સ્વરૂપ ઇત્યાદિ વિશે નિરૂપણ કરેલું; તેથી એને વિકલ્પે ચોર્ણવ, યો પ્રદીપ કે ધ્યાનશાસ્ત્ર નામોથી પણ ઓળખવામાં આવે છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથ એનાથી નિશ્ચિત જ ભિન્ન છે. એક તો એ શીર્ષક અનુસાર ખરેખર જ જ્ઞાન(ના પ્રકારો)ની મીમાંસા કરે છે; અને બીજું એના કર્તા દિગંબરીય નહીં પરંતુ શ્વેતાંબર મતના મુનિ નયવિજયજીના શિષ્ય, ન્યાયવિશારદ, ન્યાયાચાર્ય તથા શ્રી હરિભદ્રસૂરિ-લઘુબંધુ ઇત્યાદિ અનેક બિરુદોથી અલંકૃત થયેલા મહોપાધ્યાય શ્રી. યશોવિજયગણિ છે એવો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ ગ્રંથના પ્રથમ તરંગના અંતે સ્વયં લેખક દ્વારા કરાયો છે. કાશી તથા આગ્રા ખાતે ષદર્શનનો અને તેમાંય સવિશેષ નવ્યન્યાયનો ઊંડો અભ્યાસ કરી આવેલા શ્રી યશોવિજયજીએ પોતાના અનેક (૧૧૦ જેટલા) નિર્મિત ગ્રંથો પૈકી કેટલાકમાં નવ્યન્યાયની જ શૈલીથી વિષયોનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. એ કોટિમાં ગઇક્ષહતી, અનેાનવ્યવસ્થા, નયોપવેશ, નયામૃતતમિળ, વાવમાના, ન્યાયપંડવાઘ, જ્ઞાનવિંદુ વગેરેની સાથોસાથ જ્ઞાનાર્ણવને પણ મૂકી શકાય.
જ્ઞાનવિવું તથા જ્ઞાનાર્ણવ બંન્નેમાં શીર્ષક-સામ્ય છે તેમ પ્રકાર-સામ્ય પણ છે ઃ બંનેને પ્રજળસંશા આપવામાં આવી છે. પરંતુ વિષયની દૃષ્ટિએ બંનેની વ્યાપ્તિ ભિન્નભિન્ન છે, જ્ઞાનવિંદુ એ ખરેખર જ્ઞાનસાગરના અનેકાનેક બિંદુઓ પૈકી એક (કેવલજ્ઞાન કે કેવલદર્શન) વિશે છે ઃ જુદાજુદા જૈનાચાર્યોના વિચારો ચર્ચીને નયભેદના અવલંબનથી તેમનો સમન્વય સાધવાનો પ્રયત્ન તેમાં કરવામાં આવ્યો છે... એથી વિપરીત, પ્રસ્તુત જ્ઞાનાર્ણવપ્રરળમાં જૈન મતમાં માનવામાં આવેલા પાંચેય જ્ઞાનપ્રકારોને વિશે કથન છે; તેમાંય ખાસ કરીને તેમના સંબંધે બીજાઓ દ્વારા કરાયેલાં અપૂરતાં કે ભૂલભરેલાં વિધાનો સામે ખંડનાત્મક શૈલી
