________________
“ઉપદેશરહસ્ય
-
-
-
-
-
-
રમણલાલ ચી. શાહ
જ્ઞાનસાર', અધ્યાત્મસાર', વ્યગુણપયિનો રાસ’, ‘જબૂસ્વામી રાસ', સવાસો ગાથા, દોઢસો ગાથા અને સાડી ત્રણસો ગાથાનાં સ્તવનો, ત્રણ સ્તવનચોવીસીઓ ઈત્યાદિ સુપ્રસિદ્ધ કૃતિઓના રચયિતા ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ વિક્રમના સત્તરમા-અઢારમા શતકના એક મહાન જ્યોતિર્ધર છે. એમના કાળધર્મ પછી અદ્યાપિપર્યન્ત એવી બહુમુખી વિદ્વત્રતિભા જોવા મળી નથી. એમણે સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને ગુજરાતી ભાષામાં શતાધિક ગ્રંથોની રચના કરીને તે-તે ભાષા - ઉપરના અને તે તે વિષય ઉપરના અસાધારણ પ્રભુત્વની પ્રતીતિ કરાવી છે. એમણે જેમ ગહન, સૂક્ષ્મ દાર્શનિક વિષયો પસંદ કર્યા છે તેમ સામાન્ય બોધના સરળ વિષયો પણ પસંદ કર્યા છે અને એ બંનેમાં એમની લેખિનીની પ્રવાહિતા અનુભવાય
નબન્યાયવિશારદ ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે પોતાની સમર્થ રચનાઓ દ્વારા જૈન પરંપરામાં એવું મહત્ત્વનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરી લીધું છે કે જેથી ઉપાધ્યાયજી મહારાજ એ એમના નામના પર્યાય જેવું બની ગયું છે. એમને જે જુદાંજુદાં બિરુદો આપવામાં આવ્યાં હતાં તેમાંનું એક લઘુ હરિભદ્રસૂરિ છે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજની કેટલીક દાર્શનિક કૃતિઓ વાંચતાં એમને આપવામાં આવેલું આ બિરુદ કેટલું યથાર્થ છે. એની સઘપ્રતીતિ થાય છે. વસ્તુતઃ ઉપાધ્યાયજી મહારાજે શ્રી હરિભદ્રસૂરિની કેટલીક કૃતિઓને પ્રાકૃત કે ગુજરાતીમાં ઉતારવાનું સરસ કાર્ય કર્યું છે.
“ઉપદેશરહસ્ય' એ ઉપાધ્યાયજી મહારાજની એ પ્રકારની કૃતિ છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિત ‘ઉપદેશપદ' નામના ગ્રંથ ઉપરથી ઉપાધ્યાયજી મહારાજે આ ઉપદેશરહસ્ય' નામના ગ્રંથની પ્રાકૃત ભાષામાં રચના કરી છે, અને છતાં એ અનુવાદ નથી. ઉપાધ્યાયજી મહારાજનું એ સ્વતંત્ર અનુસર્જન છે.
ઉપદેશરહસ્ય’ એ પ્રાકૃત ભાષામાં આ છંદમાં ૨૦૩ ગાથામાં લખાયેલી કૃતિ છે. એના ઉપર ઉપાધ્યાયજી મહારાજે પોતે જ સંસ્કૃત ભાષામાં ટીકા લખી છે. આ ૨૦૩ ગાથામાં એમણે ૪૫૦થી વધુ વિષયોનો પરામર્શ કર્યો છે. ૨૦૩ ગાથાની ૪૦૬ પંક્તિઓ થાય. એમાં આટલાબધા વિષયોનો સમાવેશ કેવી રીતે થાય ? તરત માનવામાં ન આવે એવી આ વાત છે. પરંતુ ઉપદેશરહસ્યની નવી પ્રગટ થયેલી
