________________
‘દ્વાત્રિંશદ્વાત્રિંશિકા’
અભયશેખરવિજયજી
“મહાનનો યેન ગત: સન્યાઃ' આ ન્યાયને મહામહોપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશોવિજયજી મહારાજાએ જેમાં સાર્થક કર્યો છે તે ગ્રન્થ એટલે ‘દ્વાત્રિંશદ્વાત્રિંશિકા.’ તાર્કિકશિરોમણિ શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ મહારાજાએ બત્રીશ શ્લોકની બનેલી બત્રીશી રચી. અષ્ટક, ષોડશક, વિંશિકા અને પંચાશક જેઓના હાલ પણ ઉપલબ્ધ છે તે ૧૪૪૪ ગન્થોના પ્રણેતા સૂરિપુરંદર શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજાએ બત્રીશી પણ રચી હશે એવી કલ્પના અશક્ય નથી. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજાએ પણ બત્રીશીઓ રચી છે. મહાજનોએ કંડારેલા આ માર્ગે ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય મહામહોપાધ્યાયજીએ પણ પદાર્પણ કરી એક નહીં. બે નહીં... બત્રીશ-બત્રીશ બત્રીશીઓની હૃદયંગમ રચના કરી છે. ગ્રન્થના નામ અનુસાર બત્રીશેય પ્રકરણોમાં બત્રીશ-બત્રીશ મૂળ શ્લોકો છે, ન ન્યૂન, ન અધિક. આ થઈ મૂળ ગ્રન્થની વાત.
એના પર ઉપાધ્યાયજીએ ‘તત્ત્વાર્થદીપિકા’ નામની સ્વોપન્ન વૃત્તિ રચી છે. આ સ્વોપશ વૃત્તિનું નામ ‘તત્ત્વાર્થદીપિકા' છે એ પ્રશસ્તિના નીચેના શ્લોક પરથી જાણી શકાય છે -
यशोविजयनाम्ना तच्चरणांभोजसेविना ।
द्वात्रिंशिकानां विवृतिश्चक्रे तत्त्वार्थदीपिका ॥
કેટલાક મૂળ શ્લોકો પ૨ વિસ્તૃત વૃત્તિ છે, તો કેટલાક પર સંક્ષિપ્ત અવસૂરિ જેવી. કેટલાક શ્લોકોની વૃત્તિમાં સાક્ષીપાઠો ટાંકીને જ અભિપ્રેતાર્થ જણાવ્યો છે તો કેટલાક શ્લોકોની વૃત્તિમાં માત્ર દિક્પદર્શન કરી વિસ્તાર માટે અન્ય ગ્રન્થોનો નિર્દેશ કર્યો છે. આ અન્ય ગ્રન્થો તરીકે બહુધા સ્વકીય જ ધર્મપરીક્ષા, સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા, ઉપદેશરહસ્ય વગેરે ગ્રન્થો છે. સંખ્યાબંધ શ્લોકો પર તો ‘સ્પષ્ટઃ’ ઇત્યાદિ કહીને વૃત્તિ જ રચી નથી. જેમકે બત્રીશમી બત્રીશીના તો એકેય શ્લોક પર વૃત્તિ રચી નથી. વળી લગભગ ૮૦ % જેટલા શ્લોકોની અવતરણિકા કરી નથી. વૃત્તિગ્રન્થની આ બધી પ્રથમ નજરે આંખે ચડતી વાતો છે.
‘અધ્યાત્મસાર’માં ઉપાધ્યાયજીએ કહ્યું છે કે
शास्त्रात्परिचितां सम्यक् सम्प्रदायाच्च धीमताम् । ईहानुभवयोगाच्च प्रक्रियां कामपि ब्रुवे ||७||
