________________
૯. દાર્શનિક ક્ષેત્રમાં સંશોધન
સામાન્ય રીતે સૌ કોઈ એમ જ સમજતા અને માનતા આવે છે કે દર્શનનો અર્થ થાય છે તત્ત્વ–સાક્ષાત્કાર. બધા દાર્શનિકો પોતપોતાનાં સાંપ્રદાયિક દર્શનને સાક્ષાત્કારરૂપ જ માનતા આવ્યા છે. તો અહીં સવાલ એ થાય છે કે સાક્ષાત્કાર કહેવો કોને ? એનો જવાબ એક જ હોઈ શકે છે કે જેમાં મ યા સંદેહને અવકાશ ન હોય અને સાક્ષાત્કાર થયેલાં તત્ત્વોમાં પછી મતભેદ યા વિરોધ ન હોય. જો દર્શનની ઉક્ત સાક્ષાત્કારાત્મક વ્યાખ્યા બધાને માન્ય હોય તો બીજો પ્રશ્ન એ થાય છે કે અનેક સંપ્રદાયાશ્રિત વિવિધ દર્શનોમાં એક જ તત્ત્વના વિષયમાં આટલા વિધવિધ મતભેદો કેવી રીત અને એમાં અસમાધેય લાગે એવો પરસ્પર વિરોધ કયો ? આ શંકાનો જવાબ આપવા માટે આપણી પાસે એક જ રસ્તો છે કે આપણે દર્શન શબ્દનો કંઈ જુદો જ અર્થ સમજીએ. એનો જે સાક્ષાત્કાર અર્થ સમજવામાં આવે છે અને જે ચિરકાળથી શાસ્ત્રોમાં પણ લખાયેલો મળે છે, એ અર્થ જો યથાર્થ હોય તો મારા મત મુજબ એ સમગ્ર દર્શનો દ્વારા નિર્વિવાદ અને અસંદિગ્ધરૂપે સમ્મત નિમ્નલિખિત આધ્યાત્મિક પ્રમેયોમાં જ ઘટાવી શકાય છે.
૧. પુનર્જન્મ, ૨. એનું કારણ, ૩. પુનર્જન્મગ્રાહી કોઈ તત્ત્વ, ૪. સાધનવિશેષ દ્વારા પુનર્જન્મના કારણોનો ઉચ્છેદ. ( આ પ્રમેયો સાક્ષાત્કારના વિષયો માની શકાય. ક્યારેક પણ કોઈ તપસ્વી દષ્ટા કે દષ્ટાઓને ઉક્ત તત્ત્વોનો સાક્ષાત્કાર થયો હશે એમ કહી શકાય, કારણ કે આજ સુધી કોઈ પણ આધ્યાત્મિક દર્શનમાં આ તથા આવાં તત્ત્વો વિશે ન તો મતભેદ પ્રકટ થયો છે, ને એમાંથી કોઈએ વિરોધ કર્યો છે. પરંતુ ઉક્તમૂળ આધ્યાત્મિક પ્રમેયોના વિશેષગત સ્વરૂપના વિષયમાં તથા એના સવિસ્તર વિચારમાં બધાં પ્રધાન દર્શનોમાં અને ક્યારેક તો એક જ દર્શનની અનેક શાખાઓમાં એટલા બધા મતભેદ અને વિરોધ શાસ્ત્રોમાં
