Page Text
________________
તત્ત્વજ્ઞાન ને ધર્મની પરસ્પર અસર ૦ ૮૩
વિજ્ઞાનક્ષણો બાહ્યરૂપે ભાસે છે એટલું જ. આમ વિજ્ઞાનવાદે બાહ્ય સૃષ્ટિનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ નકાર્યું ને માત્ર વિજ્ઞાનનું અસ્તિત્વ સ્વીકાર્યું.
બીજી બાજુ વિજ્ઞાનવાદની પણ ઉગ્ર સમાલોચના કરે એવો શૂન્યવાદ અસ્તિત્વમાં આવ્યે જતો હતો. એના પુરસ્કર્તા નાગાર્જુને અને તેના શિષ્ય આર્યદેવ આદિએ વિજ્ઞાનના સ્વતંત્ર સ્થાપન સામે પણ પ્રબળ વાંધો લીધો. એમણે કહ્યું કે જેમ બાહ્યસૃષ્ટિ અવિદ્યાકલ્પિત છે, તેમ વિજ્ઞાનોનું અસ્તિત્વ સ્થાપન કરવું, એ પણ અવિઘાકલ્પિત યા સંવૃતિમય છે. ૫૨માર્થદષ્ટિએ તો જે કાંઈ હોય તે કદી વાણી કે મનનો વિષય થઈ શકે જ નહિ. મનમાં જે કલ્પનાઓ ઊભી થાય છે, અને જે વાણી દ્વારા પ્રકટ થાય છે, તે કલ્પનાઓ અવિદ્યાને લીધે ઉદ્ભવે છે. એટલે ‘આ છે કે તે છે,’ ‘આ આવું છે કે તે તેવું છે' ઇત્યાદિ જે વ્યવહાર થાય છે, તે પરમાર્થિક નથી. વ્યાવહારિક સત્ય એને કહો. પારમાર્થિક સત્ય, એ તો શૂન્ય છે, જેનું નિરૂપણ વાણી દ્વારા શક્ય નથી, અને માનસિક કલ્પનાઓથી પણ તે પર છે; એ સ્થિતિ પ્રજ્ઞાપારમિતાની છે. આ રીતે શૂન્યવાદે વિજ્ઞાનવાદને પણ કાલ્પનિક યા સાંવૃત ઠરાવ્યો.
બુદ્ધે તૃષ્ણાત્યાગ માટે ક્ષણિકત્વ, અનિત્યત્વ, અનાત્મભાવ અને શૂન્યતાની ભાવના કરવા કહેલું. એ ભાવના મૂળે તો આસક્તિ અને તમ્મૂલક દોષો નિવારવા માટે હતી; પણ એ ભાવનાએ આગળ જતાં જુદાં વળાંક લીધો, અને તત્ત્વજ્ઞાનમાં વિજ્ઞાન તેમ જ શૂન્યવાદને જન્મ આપ્યો. બન્ને વાદો પોતપોતાનું તાત્ત્વિક દૃષ્ટિબિંદુ સ્થાપીને પણ છેવટે તો એ જ કહે છે કે બાહ્ય સૃષ્ટિ નકારી એટલે મમતા શેમાં થવાની ? એ જ રીતે શૂન્યત્વ સ્થપાયું એટલે મમતાને અવકાશ જ કચાં છે ? આમ બન્ને વાદોએ અનુક્રમે બાહ્ય સૃષ્ટિ નકારીને કે શૂન્યત્વ નિરૂપીને છેવટે નિવૃત્તિ ઉપર જ આત્યંતિક ભાર કે આપ્યો.
૨. કેવલાદ્વૈત બ્રહ્મવાદ :
બીજી બાજુ અદ્વૈતનું ચિંતન ખેડાતાં ખેડાતાં એવી સ્થિતિએ પહોંચ્યું કે શંકર જેવા નિર્ભય વિદ્વાને તેને કેવલાદ્વૈત રૂપે સ્થાપ્યું. કેવલાદ્વૈત એટલે એકમાત્ર સચ્ચિદાનંદરૂપ પરબ્રહ્મ વાસ્તવિક, અને એ સિવાય જે ભેદપ્રધાન સૃષ્ટિ દેખાય છે તે અવિદ્યાને લીધે; ખરી રીતે એ ભેદમય સૃષ્ટિનું કોઈ સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ નથી. બ્રહ્માધિષ્ઠિત યા બ્રહ્મની શક્તિરૂપે જે અનાદિ અજ્ઞાન યા
| SR No. | 005710 |
| Book Title | Darshanik Chintan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sukhlal Sanghavi |
| Publisher | Gurjar Granthratna Karyalay |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 272 |
| Language | Gujarat |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 17 MB |