Page Text
________________
તત્ત્વજ્ઞાન ને ધર્મની પરસ્પર અસર ૦ ૮૧
ધર્મ ઉપર તત્ત્વજ્ઞાનની અસર દર્શાવતા મુદ્દાઓ
પ્રાસ્તાવિક : નિવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિધર્મનાં બળાબળ ઃ હવે એક બીજા પ્રશ્ન ઉપર એકાગ્ર થઈએ. તે પ્રશ્ન એટલે તત્ત્વજ્ઞાનના કયા મુદ્દાએ ધર્મપરંપરા ઉપર વિશેષ અસર કરી છે, અને તે અસર કેવી રીતે સમાજવ્યાપી પણ બની છે. આ મુદ્દા વિશે કાંઈક કહીએ, તે પહેલાં સંક્ષેપમાં પૂર્વભૂમિકારૂપે નિવૃત્તિ-પ્રવૃત્તિના ઇતિહાસ તરફ ટૂંકમાં નજર નાખવી જરૂરી છે.
ભગવાન મહાવીર અને તથાગત બુદ્ધ પહેલાં લાંબા સમયથી દેશમાં નિવૃત્તિમાર્ગની પ્રતિષ્ઠા હતી જ. સાથે સાથે પ્રવૃત્તિમાર્ગ પણ પ્રાધાન્ય ભોગવતો. નિવૃત્તિમાર્ગનું મુખ્ય અને એકમાત્ર લક્ષ્ય તો જીવનનો વિશુદ્ધ કરવું અને તે દ્વારા મૃત્યુચક્રથી મુક્ત થવું એ હતું. આ લક્ષ્ય સિદ્ધ કરવા અનેક વ્યક્તિઓ અગાર અર્થાત્ ગૃહ છોડી અનગારપદ-ગૃહત્યાગીપણું સ્વીકારતી, વનવાસ કરતી કે ગામેગામ વિચરણ પણ કરતી. ઘરબાર કે બીજી સાધનસામગ્રીમાં ન લેપાવું, એ ખાસ ધ્યાન રખાતું. સામાન્ય રીતે આ માર્ગ મુખ્યપણે વ્યક્તિગામી જ હોઈ શકે, પણ અનેક સ્ત્રી-પુરુષો એ માર્ગે નીકળી પડતાં. બધાં જ સરખાં વિવેકી ભાગ્યે જ હોઈ શકે. તેથી
નિવૃત્તમાર્ગના અનેક ફાંટાઓમાં સામાન્ય કક્ષાનાં અને ઘણીવાર મંદ શક્તિવાળાં યા એક કે બીજે કારણે જીવનક્ષેત્રમાં નાસીપાસ થયેલાં સ્ત્રીપુરુષો પણ ઉમેદવાર તરીકે કે ભિક્ષુ તરીકે દાખલ થતાં. આ રીતે નિવૃત્તિમાર્ગના અનેક સંઘો અસ્તિત્વમાં આવેલા.
બીજી બાજુ પ્રવૃત્તિમાર્ગ પણ એના સ્વાભાવિક ક્રમમાં ચાલતો જ. એ માર્ગનું કેન્દ્રબિન્દુ ગૃહસ્થાશ્રમ. અને જ્યાં ગૃહસ્થાશ્રમ બંધાયો ત્યાં ત્યાં એનો સંબંધ કુટુંબ ઉપરાંત વિશાળ સમાજ અને રાષ્ટ્ર સાથે પણ આવવાનો જ. એ બધા નજીક દૂરના સંબંધોને સાચવવા અને તેને યોગ્ય રીતે પોષવાના અનેક પ્રવર્તક ધર્મો ગૃહસ્થાશ્રમની આસપાસ સ્થિર થયેલા. એ જ પ્રવર્તક ધર્મો નિવૃત્તિમાર્ગના અનુયાયીઓ-ભિક્ષુકો, તપસ્વીઓ કે અનગારોને પણ પોષતા. આમ પ્રવર્તક અને નિવર્તર ધર્મોનું પરસ્પર સહાયકારી ચક્ર પ્રવર્તતું જ હતું, જે આપણે અશોકનાં ધર્મ-શાસનોમાં વાંચી શકીએ છીએ.
પરંતુ પહેલેથી ધીરે ધીરે એવી મનોવૃત્તિ સમાજમાં ઘર કર્યે જતી હતી કે જો મુક્તિ મેળવવા ક્લેશો અને મોહ ત્યજવાં હોય તો કર્મક્ષેત્રમાં રહી એ કામ દુઃસાધ્ય છે. અને ગૃહસ્થાશ્રમ, એ તો એવું એક કર્મક્ષેત્ર જ છે, જ્યાં
| SR No. | 005710 |
| Book Title | Darshanik Chintan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sukhlal Sanghavi |
| Publisher | Gurjar Granthratna Karyalay |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 272 |
| Language | Gujarat |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 17 MB |