Page Text
________________
૧૮૨૦ દાર્શનિક ચિંતન
ભૂતચૈતન્યવાદનાં સૂચક જે થોડાંક સૂત્રો યા ઉદ્ગારો મળે છે, તે તો આત્મવાદીઓએ પોતપોતાના ગ્રંથોમાં એ વાદનું ખંડન કરતાં જે ઉદ્ધૃત કર્યાં . છે તે જ શેષ છે. આ સૂત્રો અને ઉદ્ગારો બહુ જ થોડાં છે. એથી એ વાદના પુરસ્કર્તાઓની સમગ્ર યુક્તિઓનો ખ્યાલ આવી નથી શકતો.
ભૂતચૈતન્યવાદીની મુખ્ય યુક્તિ એ છે કે ચાર કે પાંચ ભૂતોના વિશિષ્ટ સમુદાયમાંથી ચૈતન્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને એ વિશિષ્ટતા જતાં જ મરણાન્તે ચૈતન્યનું પણ કોઈ અસ્તિત્વ રહેતું નથી. જેમ પિષ્ટ ગુડ આદિ દ્રવ્યોના વિશિષ્ટ સંયોગમાંથી મદ્યશક્તિ ઉદ્ભવે છે તેમ વિશિષ્ટ ભૂતસંયોગમાંથી ચૈતન્ય ઉદ્ભવે છે. ભૂતચૈતન્યવાદીઓની આ મુખ્ય યુક્તિ અદ્યાપિ સચવાઈ રહી છે.
આ ઉપરાંત ભૂતચૈતન્યવાદીઓ પ્રમાણ વિશે પણ વિચાર કરતા. તેમના મતે મુખ્ય એક માત્ર પ્રમાણ પ્રત્યક્ષ છે. એ પ્રત્યક્ષ પણ ઇંદ્રિયજન્ય. એટલે તેઓ ઇંદ્રિયગમ્ય હોય એવા જગત વિશે જ વિચાર કરતા. તેમણે અનુમાનને બીજા પ્રમાણ તરીકે સ્વીકાર્યું છે, પણ તેનું સ્થાન પ્રત્યક્ષ કરતાં ગૌણ માન્યું છે. અનુમાનથી જ વસ્તુ સાબિત થતી હોય તેં જો પ્રત્યક્ષગમ્ય ન હોય તો તેઓ તેને ન સ્વીકારતા. તેમના મતે અનુમાન પદમાં જે ‘અનુ’ ‘માન’ એવા બે અંશો છે, તે સાર્થક છે. એટલે કે તેઓ કહે છે કે, જે જે ઇંદ્રિયગમ્ય હોય યા ઇંદ્રિયગમ્ય થઈ શકે તેવું હોય ત્યાં જ અનુમાન પ્રમાણ છે; કેમ કે એ જ અનુમાન પ્રત્યક્ષાનુસારી છે. આ રીતે એમનું દૃષ્ટિબિંદુ વર્તમાન અને ભૌતિક લોક પૂરતું રહ્યું છે. તેને લીધે તેમણે વૈયક્તિક અને સામાજિક જીવનની વ્યવસ્થા પણ વર્તમાન લોક પૂરતી જ ગોઠવી હોવી જોઈએ. પ્રતિવાદીઓએ ભૂતચૈતન્યવાદીઓ ઉપર આક્ષેપો કરતાં જે કાંઈ જીવનવ્યવસ્થા અંગે કહ્યું છે, જેમ કે ૠાં ત્વા ધૃતં પિષેત્' ઇત્યાદિ, એવું જ એમનું દૃષ્ટિબિંદુ રહ્યું હોય તો તેઓ વૈયક્તિક કે સામાજિક જીવન યોગ્ય રીતે જીવી ન શકે. તેથી તેવા આક્ષેપો એ માત્ર ખંડનના આવેશમાંથી જન્મ્યા હોય એમ લાગે છે.
આત્મવાદની પ્રતિષ્ઠા સાર્વત્રિક થઈ છે. તેમ છતાં ભૂતચૈતન્યવાદી વિચારના સૂચક કેટલાક અંશો આત્મવાદની ભૂમિકામાં પણ સચવાઈ રહેલા લાગે છે. દાખલા તરીકે ભૂત, પ્રાણ, સત્ત્વ જેવા શબ્દો મૂળે જડતત્ત્વના બોધક હતાં, પરંતુ એ જ શબ્દો આત્મવાદ સ્થપાયા પછી પણ આત્મવાદીઓએ જીવ યા આત્મા અર્થમાં છૂટથી વાપર્યા છે અને એ શબ્દોને
| SR No. | 005710 |
| Book Title | Darshanik Chintan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sukhlal Sanghavi |
| Publisher | Gurjar Granthratna Karyalay |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 272 |
| Language | Gujarat |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 17 MB |