________________
૧૦ પરિવર્તન અને વિસર્જન
આપણે કર્મના બંધ અને અનુબંધની વાત જોઈ ગયા, અને તેમાંથી કેવી રીતે બચી શકાય કે અનુકૂળ બંધ પડે તે માટે કેવો પુરુષાર્થ કરવો પડે એ વાત વિચારી જોઈ. પણ જે કર્મ બંધાઈ ચૂકયાં છે તેનું શું? જે જીવો કર્મબંધ વખતે ચેતી જાય છે તે અધ બાજી જીતી જાય છે. પણ જે થઈ ચૂકયું છે તેનું શું? જે કર્મ બાંધ્યાં છે, જીવ સાથે ઓતપ્રોત થઈ ચૂક્યાં છે તે તો ગમે ત્યારે ઉદયમાં આવવાનાં. કર્મ એક એવો લેણદાર છે કે જે કોઈની શેહ-શરમ રાખતો નથી. વળી, ગમે ત્યારે આવીને ઊભો રહે અને પોતાનું લેણું વસૂલ કરીને જ રહે. આપણે અગાઉ એક વાતની નોંધ લીધી છે કે કર્મ જે સ્વરૂપે બાંધ્યાં હોય છે તે જ સ્વરૂપે ભાગ્યે જ ઉદયમાં આવે છે, કારણ કે કર્મ બંધાઈ ગયા પછી પણ આપણા ભાવોમાં જે પરિવર્તન આવે છે, આપણાં વાણીવર્તનમાં જે ફેરફારો થાય છે તે બધાંની બાંધેલાં કર્મો ઉપર અસર પડે છે અને તેમાં ફેરફાર થઈ જાય છે. પૂર્વજન્મમાં બાંધેલાં કર્મો ઉપર અત્યારના ભાવોની અસર પડે છે અને તેને લીધે પૂર્વ કર્મની સ્થિતિ-મુદત અને રસ-તીવ્રતામાં વધારો-ઘટાડો થયા કરે છે.
આમ જોઈએ તો કર્મનો ભોગવટો કાળ અને તેના અનુભવની તીવ્રતા કર્મબંધ સમયે નિર્ણત થયેલી હોય છે. પણ સદ્ભાવ, સદાચાર, સદવૃત્તિ ઇત્યાદિના પ્રવર્તનથી તેમાં ન્યૂનતા કે વધારો પણ થઈ શકે છે. આ ફેરફાર સારા માટે પણ હોઈ શકે અને નરસા માટે પણ હોઈ શકે. જો જીવનો પુરુષાર્થ સમન્ હોય અને ભાવો શુભ કે શુદ્ધ થતા હોય તો બાંધેલાં કર્મોમાં સારા માટે ફેરફારો થાય. જો પુરુષાર્થ ઊલટો હોય અને વૃત્તિઓ કલુષિત થતી ગઈ હોય તો કર્મોમાં જે પરિવર્તન થાય તે પ્રતિકૂળ રહે. કોઈ પણ કર્મનો બંધ પડે છે ત્યારે તે મોટે ભાગે શિથિલ હોય છે,
પર
