________________
૯. કર્મબંધની પરંપરા
આપણે કર્મના બંધની વાત કરી પણ જૈન તત્ત્વજ્ઞોએ અનુબંધની વાત કરીને તો કમાલ કરી નાખી છે. બીજા કોઈના કર્મસિદ્ધાંતમાં અનુબંધની વાત જોવા મળશે નહીં અને કદાચ કોઈએ પરોક્ષ રીતે તેનો ઉલ્લેખ કર્યો હશે તો તે ખૂબ સ્થૂળ સ્વરૂપે હશે. કર્મની વ્યવસ્થામાં કર્મના બંધનું મહત્ત્વ છે પણ તેથીય વધારે તેની સાથે પડતા અનુબંધનુ મહત્ત્વ વધારે છે. કોઈ પણ કર્મ કર્યા પછી તેના અંગે આપણે જે વિચાર કરીએ છીએ, જે ભાવો સેવીએ છીએ તેનાથી કર્મનો અનુબંધ પડે છે. બંદૂક ફોડ્યા પછી પાછળ તેનો ધક્કો લાગે છે તેમ કર્મ કર્યા પછી તેનો પણ આપણને ધક્કો લાગે છે. જેને પરિણામે આપણે કરેલા કર્મનો પસ્તાવો કરીએ અને દુઃખ પણ થાય. કોઈ વખત કર્મ કર્યા પછી આનંદ થાય, તૃપ્તિ થાય અને આપણે તેની પ્રશસાં કરતા રહીએ છીએ. કર્મ કર્યા પછી આપણમાં જે ભાવો જાગે છે તેનાથી કરેલાં કર્મો ઉપર બીજો બંધ પડે છે જેને અનુબંધ કહેવામાં આવે છે. આપણી કોઈ ક્રિયા કે કર્મ કોરું નથી હોતું. તેની પાછળ આપણા સારા કે નરસા ભાવની ભીનાશ ભળેલી જ હોય છે જે અનુબંધનું કારણ છે.
આપણે કોઈ પ્રવૃત્તિ કરી એટલે કર્મનો બંધ તો પડવાનો જ અને એ કર્મ ઉદયમાં આવે ત્યારે તેની અસર પણ વર્તાવાની. જો ધર્મની, પરમાથીં, પરોપકારની, ઇત્યાદિ સારી પ્રવૃત્તિ કરી હશે તો પુણ્યકર્મનો બંધ પડવાનો અને જો હિંસાની, છળની, કપટની, ચોરીની કે એવી કોઈ પ્રવૃત્તિ કરી હશે તો પાપનો કર્મબંધ પડવાનો. પુણ્યકર્મનો બંધ પડ્યો હશે તો તેના ઉદય કાળે સારી સાધન- સામગ્રી મળવાની અને બધી વાતે અનુકૂળતા રહેવાની. અને પાપકર્મનો બંધ પડ્યો હશે તો તેના ઉદયકાળે બધા સંજોગો પ્રતિકૂળ રહેવાના. પણ પુણ્ય કે પાપકર્મના ઉદય
૪૭
