________________
જ રીતે યત્કિંચિધર્માવચ્છિન્નસાધ્યવ્યાપકઉપાધિ સ્થળે તધર્મવમાં ઉપાધિના વ્યભિચારથી સાધ્ય વ્યભિચારનું અનુમાન થાય છે. દા.ત. સ શ્યામો મિત્રોતનયત્વીટુ અહીં મિત્રાતનયત્નાવચ્છિન્નયામત્વવ્યાપકશાકપાકજન્યત્વ ઉપાધિ હોવાથી તધર્માવચ્છિન્નમિત્રાતનયમાં ઉપાધિના વ્યભિચારથી સાધ્યના વ્યભિચારનું અનુમાન થાય છે, જે 'मित्रातनयत्वं श्यामत्वव्यभिचारि, मित्रातनये शाकपाकजत्वમિવારિત્વીટુ'' આ અનુમાનથી સમજી શકાય છે. યદ્યપિ આ રીતે સધ્યાત્વે સતિ... ઈત્યાદિ ઉપાધિનું લક્ષણ “ક્ષેતત્વ'માં જતું હોવાથી અતિવ્યાપ્તિ આવે છે. પરંતુ જ્યાં બાલદોષથી અનુન્નીત પક્ષેતર અર્થાત્ પક્ષભેદ છે, ત્યાં ‘સાધ્યની વ્યાપકતા પક્ષેતરત્વમાં છે એનું ગ્રાહક પ્રમાણ ન હોવાથી અને સ્વ અર્થાદ્દ ઉપાધિમાત્રનાં દૂષકત્વનો વ્યાઘાત થતો હોવાથી પક્ષેતરત્વ'ને ઉપાધિ માનતા નથી. આશય એ છે કે, પર્વતો વનિમાનું ધૂમલ્િ અહીં પર્વતમાં વન્યભાવાત્મક બાયનો નિર્ણય નથી. તેથી, જ્યાં જ્યાં વનિ છે ત્યાં ત્યાં પશેતરત્વ છે- એ પ્રમાણે “સાધ્યવ્યાપકતા પક્ષેતરત્વમાં છે એનું ગ્રાહક પ્રમાણ કોઈ નથી. પશેતરત્વ પર્વતમાં નથી અને ત્યાં સાધ્ય હોય તો ચોકકસ છે કે પતરત્વ સાધ્યવ્યાપક નથી. આ રીતે સર્વત્ર પક્ષને છોડીને અન્યત્ર પશેતરત્વમાં સાધ્યવ્યાપકત્વ તો હોય જ છે. અને સાધનનું પણ અવ્યાપકત્વ હોય જ છે. તેથી પતરત્વને જો ઉપાધિ માનીએ તો અનુમાનમાત્રનો ઉચ્છેદ થશે. માટે વ્યભિચારાનુમાનાધીન જ ઉપાધિને દૂષક મનાય છે. વેર્તિમાન ધૂમદ્ ઈત્યાદિ સ્થળે પક્ષમાં બાધનો નિર્ણય ન હોવાથી પક્ષેતરત્વમાં સાધ્યવ્યાપકતા પ્રમાણસિદ્ધ ન હોવાથી પક્ષેતરત્વના વ્યભિચારથી સાધ્ય વ્યભિચારનું અનુમાન શક્ય નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે બાધાનુન્નીતપક્ષેતરત્વમાં સાધ્યવ્યાપકત્વ ન
૯૬
