________________
સદ્ગતિ જણાવે છે વાની... ઇત્યાદિગ્રંથથી આશય એ છે કે વ્યાસિગ્રહના ઉપાયનાં નિરૂપણ પછી; વ્યાપ્તિનિશ્ચયના અભાવની પ્રયોજક જે વ્યભિચારશંકા, તેના કારણભૂતજ્ઞાનના વિષયરૂપે ઉપાધિનું સ્મરણ થાય છે. અને એ ઉપાધિ પરકીયવ્યાપ્તિજ્ઞાનના પ્રતિબંધ માટે અવશ્યનિરૂપણીય હોવાથી ‘સ્મૃતસ્યોપેક્ષાનઈત્વવિશિષ્ટાવનિરૂપળીયત્વ' સ્વરૂપ પ્રસંગસંગતિ ઉપાધિમાં છે. તેથી વ્યાસિગ્રહના ઉપાયના નિરૂપણ પછી હવે ઉપાધિનું નિરૂપણ કરે છે. કારિકાવલીમાં ‘સાધ્યુંસ્ય...’ ઇત્યાદિગ્રંથથી. આશય એ છે કે ‘સાધ્યव्यापकत्वे सति साधनाव्यापकत्वम्' આ ઉપાધિનાં લક્ષણમાં સાધ્ય અને સાધન પદ સાધ્યત્વેન અને સાધનત્વન અભિમત પરક છે. કારણ કે ‘ઘૂમવાનું વનેેઃ' ઇત્યાદિ સ્થળે સિદ્ધિવિષયત્વ સ્વરૂપ સાધ્યત્વનો અને સિદ્ધિજનકત્વસ્વરૂપ સાધનત્વનો અભાવ હોવાથી યથાશ્રુતલક્ષણ સદ્ગત નહીં બને.
નનુ સ શ્યામો... ઇત્યાદિ આશય એ છે કે ‘સ શ્યામો મિત્રાતનયત્વાર્’ અહીં શાકપાકજત્વ ઉપાધિ મનાય છે. પરન્તુ શ્યામાત્મક સામ્ય ઘટાદિમાં છે. અને ત્યાં શાકપાકજત્વ નથી. તેથી શાકપાકજત્વમાં સાધ્યવ્યાપકત્વનો અભાવ હોવાથી તેને ઉપાધિ નહીં માની શકાય. આવી જ રીતે ‘વાયુઃ પ્રત્યક્ષઃ પ્રત્યક્ષસ્પાત્રિયત્વાર્' અહીં પ્રત્યક્ષત્વ તો આત્મામાં પણ છે અને ત્યાં ઉદ્ધૃતરૂપવત્ત્વ નથી. તેથી ઉદ્ધૃતરૂપવત્ત્વમાં સાધ્યવ્યાપક ન હોવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ આવે છે. આવી જ રીતે ‘ધ્વંસો વિનાશી નન્યા અહીં પણ ‘ભાવત્વ’ને ઉપાધિ નહીં માની શકાય. કારણ કે વિનાશિત્વના અધિકરણ પ્રાગભાવમાં ભાવવ ન હોવાથી ભાવત્વમાં પણ સાધ્યવ્યાપકત્વ નથી. આ રીતે ઉકતસ્થળે આવતી અવ્યાપ્તિના નિવારણ માટે ‘યદ્ધચ્છિન્નતાધ્યવ્યાપત્યું, તદ્ધાંવચ્છિન્નસાધનાવ્યાપત્વમુપાધિ:' આ પ્રમાણે લક્ષણનું
-
૯૨
-
