________________
मुक्तावली ।
1
किञ्च रङ्गरजतयोरिमे रजते रङ्गे वेति ज्ञानं यत्र जातं तत्र न कारणबाधोऽपि । अपि च यत्र रङ्गरजतयोरिमे रजतरङ्गे इति ज्ञानं तत्रोभयत्र युगपत्प्रवृत्तिनिवृत्ती स्याताम् । रङ्गे रङ्गभेदग्रहे रजते रजतभेदग्रहे चान्यथाख्यातिभयात् त्वन्मते दोषादेव रङ्गे रजतभेदाग्रहस्य रजते रङ्गभेदाग्रहस्य च सत्त्वात् । किञ्चानुमितिं प्रति भेदाग्रहस्य हेतुत्वे जलहदे वह्निव्याप्यधूमवभेदाग्रहादनुमिति निराबाधा । यदि च विशिष्टज्ञानं कारणं तदाऽयोगोलके वह्निव्याप्यधूमज्ञानमनुमित्यनुरोधादापतितम् । ( सेयमुभयतः पाशा रज्जुः) । इत्थञ्चान्यथाख्यातौ प्रत्यक्षमेव प्रमाणं, रङ्गं रजततया जानामीत्यनुभवादिति सङ्क्षेपः ॥ १३६ ॥ इत्यन्यथाख्यातिवादः ॥
૦૦
: વિવરણ :
નૈયાયિકો જેમ પ્રવૃત્તિમાત્રની પ્રત્યે તાદશવિશિષ્ટજ્ઞાનને કારણ માને છે, એવી રીતે મીમાંસકો પણ પ્રવૃત્તિમાત્રની પ્રત્યે ભેદાગ્રહને કારણ માની શકે છે- એમાં કોઈ દોષ નથી. આ આશયથી મીમાંસકોના મતમાં દૂષણાન્તર જણાવે છે. વિજ્જ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે વિશિષ્ટજ્ઞાનને પ્રવૃત્તિની પ્રત્યે કારણ માનીએ તો વિસંવાદિપ્રવૃત્તિની પ્રત્યે અન્યથાખ્યાતિને કારણ માનવી પડે છે. પરન્તુ અન્યથાખ્યાતિનો; પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ તેની પ્રત્યે કારણભૂત લૌકિકસન્નિકર્ષનો અભાવ હોવાથી સંભવ જ નથી. વિસંવાદિપ્રવૃત્તિસ્થળે દોષાધીન પુરુષના ભેદાગ્રહથી વિસંવાદિપ્રવૃત્તિની ઉપપત્તિ શક્ય હોવાથી અન્યથાખ્યાતિને માનવાની કોઈ આવશ્યકતા નથી. આ પ્રમાણે મીમાંસકોનું કહેવું છે. પરંતુ એ યોગ્ય નથી. કારણ કે રડ્ઝ અને રજતમાં જ્યાં ‘મે રખતે’ અથવા ‘મે રો’ ઇત્યાકારકજ્ઞાન થાય છે, ત્યાં રજત અને રડ્ઝની સાથે ચક્ષુ ઇન્દ્રિયનો સન્નિકર્ષ હોવાથી અનુક્રમે રજતત્વ
૮૪
