________________
વિષય, જ્ઞાનવિત્તિ (જ્ઞાનજ્ઞાન) વેદ્ય (જ્ઞેય) છે. આશય એ છે કે જ્ઞાનનું જ્ઞાન ઘટાદિવિષયક છે- એ નીચે જણાવેલા અનુમાનથી સ્પષ્ટ છે. ‘‘જ્ઞાનં વિષયવિષયતાનિયત(વ્યાપ) स्वविषयकताकप्रत्यक्षकं, विषयाविषयकप्रत्यक्षाविषयत्वे सति પ્રત્યક્ષવિષયાત્’’ આ અનુમાનથી જ્ઞાનના પ્રત્યક્ષમાં ઘટાદિવિષયવિષયકત્વ સિદ્ધ હોવાથી તજ્જ્ઞાનવિષયકજ્ઞાનથી તજ્જ્ઞાનનિષ્ઠતાદૃશવિષયઘટિત પ્રામાણ્યનો ગ્રહ અસંભવિત નથી. ‘વિષયનિરૂપ્યું હિ...' ઇત્યાદિ ગ્રંથનો ઉપર્યુક્ત આશય જે રીતે છે, તે રીતનું અનુસંધાન દિનકરીમાં કરવું જોઇએ. અથવા અધ્યાપક પાસેથી એ રીત સ્પષ્ટ સમજી લેવી જોઈએ. યદિ જ્ઞાનસ્ય.... ઇત્યાદિ આશય એ છે કે; આ પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ જ્ઞાનનું પ્રામાણ્ય સ્વતો ગ્રાહ્ય હોય તો; જે જ્ઞાનમાં પ્રામાણ્યની સજાતીયતાનું અવધારણ નથી થયું, એ અનભ્યાસદશાપન્ન જ્ઞાનમાં પ્રામાણ્યનો સંશય ન થવો જોઈએ. કારણ કે ત્યાં જ્ઞાન, જ્ઞાત (જ્ઞાનનો વિષય) હોય તો તેનાથી ગ્રાહ્ય (સ્વતો ગ્રાહ્ય) પ્રામાણ્ય પણ જ્ઞાત જ હોવાથી પ્રામાણ્યનો સંદેહ શક્ય નથી. નિશ્ચયાત્મકજ્ઞાન સંશયની પ્રત્યે પ્રતિબંધક છે- એ સમજી શકાય છે. અને ત્યાં જ્ઞાન, જ્ઞાત ન હોય તો પણ તેમાં (જ્ઞાનમાં) પ્રામાણ્યનો સંદેહ શક્ય નથી. કારણ કે સંશયોત્પત્તિની પ્રત્યે કારણભૂત ધર્મિજ્ઞાનનો (જ્ઞાનના જ્ઞાનનો) ત્યાં અભાવ છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે પ્રામાણ્યની સ્વતો ગ્રાહ્યતામાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ અનભ્યાસદશાપન્નજ્ઞાનમાં સંશયની અનુપપત્તિ થાય છે. તેથી ‘તું જ્ઞાન પ્રમાળ ન વા’ ઇત્યાઘાકારક પ્રામાણ્યસંદેહની અનુપપત્તિના નિવારણ માટે જ્ઞાનનાં પ્રામાણ્યને નીચે જણાવ્યા મુજબ અનુમેય મનાય છે. इदं ज्ञानं प्रमा संवादिप्रवृत्तिजनकत्वाद् यन्नैवं तन्नैवं यथा अप्रमा રીતે અનુમાનથી જ્ઞાનમાં પ્રામાણ્યનું જ્ઞાન થાય છે. જ્યાં સંવાદિપ્રવૃત્તિજનકત્ત્વાત્મક હેતુનો અભાવ છે, એવા સ્થળે
૭૯
