________________
પ્રમાત્વના સ્વતો ગ્રાહ્યત્વને સ્વીકારનારા પ્રાભાકરના મતે ‘સ્વતોપ્રાદ્યત્વ’ અહીં ‘સ્વ’ પદ આત્મપરક છે. આત્મીયપરક નથી.
મીમાંસકોમાં કુમારિલભટ્ટના મતના અનુસારે જ્ઞાન અતીન્દ્રિય છે. જ્ઞાનથી જન્ય એવી વિષયગત જ્ઞાતતાથી જ્ઞાનનું અનુમાન થાય છે. એ જ્ઞાતતાથી જ્ઞાનના પ્રામાણ્યનો ગ્રહ થાય છે. આશય એ છે કે ‘મયા જ્ઞાતો ઘટ: ' ઇત્યાઘાકારક અનુભવાનુરોધથી સ્પષ્ટ છે કે ઘટાદિમાં જ્ઞાતતા છે. એ જ્ઞાતતામાં, ‘ફ્ય જ્ઞાતતા ઘવિશેષ્યષટત્વપ્રા જ્ઞાનનન્યા घटवृत्तिघटत्वप्रकारकज्ञाततात्वाद्, या यद्वृत्तियत्प्रकारिका ज्ञाता सा तद्विशेष्यकतत्प्रकारकज्ञानजन्या, यथा पटे पटत्वप्रकारिका ज्ञातता' આ અનુમાનથી તાદશ જ્ઞાનજન્યત્વ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે જ્ઞાન અનુમેય છે. એનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે જ્ઞાતતાના કારણે જેમ જ્ઞાન અનુમેય છે, તેમ જ્ઞાનનિષ્ઠપ્રામાણ્ય પણ જ્ઞાતતાથી અનુમેય છે. કુમારિલભટ્ટના મતે ‘સ્વતો ગ્રાહ્યત્વ’ અહીં સ્વ પદથી સ્વકીય અર્થ ગૃહીત છે. તેથી ‘જ્ઞાનની જ્ઞાતતા (અર્થાત્ જ્ઞાનજન્યજ્ઞાતતા)થી પ્રમાત્વ ગ્રાહ્ય છે.’ એ અર્થ ‘સ્વતો પ્રાદ્યત્વ' પદથી પ્રતીત થાય છે.
મીમાંસકોમાં મુરારિમિશ્રના મતના અનુસારે જ્ઞાનનું જ્ઞાન અનુવ્યવસાયથી થાય છે. અને એ અનુવ્યવસાયથી જ્ઞાનના પ્રામાણ્યનો ગ્રહ થાય છે. અહીં પણ ‘સ્વતો ગ્રાહ્યત્વ’ માં ‘સ્વ’ પદથી સ્વકીય અર્થ ગૃહીત હોવાથી ‘સ્વતો પ્રાદ્યત્વ’ નો અર્થ, ‘સ્વાનુવ્યવસાય’ થાય છે. આ રીતે સ્પષ્ટ છે કે મીમાંસકોના મતે તજ્જ્ઞાનવિષયકજ્ઞાનથી તજ્જ્ઞાનનિષ્ટપ્રામાણ્યનો ગ્રહ થાય છે. યદ્યપિ જ્ઞાનનું જ્ઞાન, જ્ઞાનવિષયક હોવાથી (અર્થાદ્ ઘટાદિવિષયક ન હોવાથી) ‘ઘટત્વવતિ ઘટત્વપ્રારત્વ' સ્વરૂપ વિષય (ઘટાદિ) ઘટિત પ્રામાણ્યનો ગ્રહ જ્ઞાનવિષયકજ્ઞાનથી સંભવિત નથી. પરન્તુ જ્ઞાન, વિષયથી નિરૂપ્ય હોવાથી,
७८
