________________
જિજ્ઞાસાની નિવૃત્તિ થવાથી, અવસરસંગતિથી સંગત એવા ગુણનું નિરૂપણ કરે છે – મથ દ્રવ્યાશ્રિતા... ઇત્યાદિ કારિકાથી. ગુણત્વ જાતિમાં શું પ્રમાણ છે? આવી શંકાનું સમાધાન કરતા કહે છે – દ્રવ્યઋમિને.. ઇત્યાદિ. આશય એ છે કે કારણતામાત્ર નિરવચ્છિન્ન ન હોવાથી “ મન્નત્વવિશિષ્ટસાવિન્નિષ્ઠાતા' પણ કોઈ પણ ધર્માવચ્છિન્ન માનવી જોઈએ. તેથી તે કારણતાવચ્છેદક તરીકે ગુણત્વ જાતિની કલ્પના કરાય છે. એકાદશકારણતા ગુણસામાન્યમાં વૃત્તિ હોવાથી તાદેશકારણતાની અપેક્ષાએ ન્યૂનવૃત્તિ રૂપસ્વાદિ અને અધિકદેશવૃત્તિ સત્તા જાતિને તાદશકારણતાની અવચ્છેદક માની શકાશે નહીં. આથી સ્પષ્ટ છે કે તાદશકારણતાના અવચ્છેદક તરીકે સિદ્ધ થયેલ જે ધર્મ છે તે, ચોવીશ ગુણોમાં અનુગત ગુણત્વ જાતિ સ્વરૂપ છે. યદ્યપિ રૂપાદિ ગુણોમાં ગુણત્વ જાતિનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકે છે. તેથી ગુણત્વજાતિની સિદ્ધિ માટે અનુમાન પ્રમાણનો નિર્દેશ કરવાની આવશ્યકતા નથી. પરન્તુ અતીન્દ્રિય ગુણોમાં ગુણત્વનું પ્રત્યક્ષ ન થવા છતાં રૂપ–ાદિની સાથે સાંકર્ય ન આવે એ માટે અતીન્દ્રિયગુણોમાં ગુણત્વ જાતિને માની શકાય એમ હોવા છતાં પામર જનોને ગુણત્વજાતિનું પ્રત્યક્ષ શક્ય ન હોવાથી ગુણત્વજાતિની સિદ્ધિ માટે અનુમાન પ્રમાણનો ઉપન્યાસ કર્યો છે. આશય એ છે કે રૂપાદિગુણોમાં ઈન્દ્રિયસંયુક્તસમવેતસમવાયસન્નિકર્ષથી ગુણત્વ જાતિનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકે છે. તેથી ગુણત્વજાતિ પ્રત્યક્ષસિદ્ધ હોવાથી તેની સિદ્ધિ માટે ઉપર જણાવ્યા મુજબ અનુમાન પ્રમાણના ઉપન્યાસની આવશ્યકતા નથી. યદ્યપિ આ રીતે પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી સિદ્ધ ગુણત્વ જાતિ પ્રત્યક્ષભૂત રૂપાદિમાં જ માની શકાશે. અતીન્દ્રિયગુણોમાં માની શકાશે નહીં. પરંતુ એ પ્રમાણે માનવાથી ગુણત્વ જાતિને રૂપલ્વાદિ જાતિની સાથે સાંકર્ય આવશે. (રૂપવાભાવવ પ્રત્યક્ષભૂત રસાદિમાં ગુણત્વ વૃત્તિ
