________________
અપેક્ષાબુદ્ધિને કારણ મનાય છે. અને અપેક્ષાબુદ્ધિના નાશથી દ્વિત્વનો નાશ થાય છે - એવી કલ્પના કરાય છે. અન્યથા દ્વિવાદિ નિત્ય હોય તો અપેક્ષાબુદ્ધિથી શૂન્યકાલમાં પણ દ્વિ–પ્રત્યક્ષનો પ્રસંગ આવશે. તેથી અપેક્ષાબુદ્ધિથી જન્ય જ દ્વિત્વાદિ છે - એ માનવું જોઈએ. આથી જ ચૈત્રાદિની અપેક્ષાબુદ્ધિથી જન્ય દ્વિત્યાદિના પ્રત્યક્ષની, અપેક્ષાબુદ્ધિથી રહિત મૈત્રાદિને આપત્તિના પ્રસંગનું નિવારણ કરવા તત્પરુષીયાપેક્ષાબુદ્ધિજન્ય દ્વિત્યાદિનું પ્રત્યક્ષ, તે પુરુષને જ થાય છેઆ પ્રમાણે કલ્પના કરવામાં આવી છે. અન્યથા દ્વિત્યાદિ નિત્ય હોય તો એ કલ્પના પણ અસંગત થશે. ‘દ્વિત્યાદિને નિત્ય માન્યા પછી અપેક્ષાબુદ્ધિશૂન્યકાલમાં દ્વિવાદિપ્રત્યક્ષનું નિવારણ કરવા દ્વિત્યાદિના પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે અપેક્ષાબુદ્ધિને કારણ માનવી જોઈએ, તેને દ્વિત્વોત્પત્તિમાં કારણ માનવાની આવશ્યકતા નથી.” આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે દ્વિ–પ્રત્યક્ષત્વની અપેક્ષાએ દ્ધિત્વત્વને કાર્યતાવછેદક માનવામાં લાઘવ છે - એ સમજી શકાય છે. આથી વિશેષ દિનકરીથી જાણવું.'
અપેક્ષાબુદ્ધિને દ્વિત્યાદિની ઉત્પત્તિની પ્રત્યે કારણ માની શકાશે નહીં. કારણ કે, દ્વયણુકાદિમાં (‘ગાદ્રિપદથી પરમાણુ ગ્રાહ્ય છે.) તે અતીન્દ્રિય હોવાથી, આપણી અપેક્ષાબુદ્ધિ નથી. તેથી અપેક્ષાબુદ્ધિને દ્વિવાઘુત્પત્તિની પ્રત્યે કારણ માનવાથી અતીન્દ્રિયદ્વયણુકાદિમાં ત્રિત્યાદિની ઉત્પત્તિ થઈ શકશે નહીં. દ્વયણુકની ત્રિત્વ સંખ્યાથી ચણકપરિમાણની ઉત્પત્તિ સ્વીકારી છે; તેથી ત્રિત્યાદિની દ્રયણકાદિમાં અનુત્પત્તિને ઈષ્ટપત્તિ માનવાનું શક્ય નથી. આ શંકાનું નિરાકરણ કરે છે - અતીન્દ્રિયે... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે કૂયણુકાદિમાં યોગીજનોની અપેક્ષાબુદ્ધિથી ત્રિત્યાદિની ઉત્પત્તિ થાય છે. સર્પાદિકાલમાં પરમાણુમાં ઈશ્વરીયઅપેક્ષા
૪૬
