________________
બુદ્ધિથી દ્વિત્યાદિની ઉત્પત્તિ થાય છે. અથવા બ્રહ્માણ્ડાન્તરવર્તિયોગીઓની અપેક્ષાબુદ્ધિથી દ્વિવાદિની, સર્પાદિકાલે પરમાણમાં ઉત્પત્તિ થાય છે. જેથી ઇશ્વરીયાપેક્ષાબુદ્ધિ નિત્ય હોવાથી તજ્જન્ય પરમાણુના દ્વિવાદિનો નાશ અનુપપન્ન નહીં થાય. અન્યથા ઇશ્વરીયાપેક્ષાબુદ્ધિના નાશની અસંભાવનાથી પરમાણુદ્વિવાદિનો નાશ પણ સંભવિત નહીં થાય.
અપેક્ષાબુદ્ધિના સ્વરૂપને જણાવે છે - નયનેકો... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. આશય એ છે કે તતુતમિત્રનBત્ત્વીવच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितैकत्वनिष्ठप्रकारताक अयमेकोऽयमेकः ઈત્યાઘાકારક જ્ઞાન સ્વરૂપ અપેક્ષાબુદ્ધિ છે.
રૂતુ વાધ્યમ્... ઇત્યાદિ - જ્યાં એકત્વમાં અનિયતત્વનું જ્ઞાન થાય છે, ત્યાં નિત્યાદિથી ભિન્ન એવી બહુસંખ્યાની ઉત્પત્તિ થાય છે. “અમેઝોડથોડયમે રૂમે ત્રય' ઇત્યાધાકારકજ્ઞાન નિયતૈકત્વવિષયક કહેવાય છે; અને ‘યોગવોચમે.' ઇત્યાઘાકારક ત્રિવાદ્યવિષયકજ્ઞાનને અનિયતૈકત્વજ્ઞાન કહેવાય છે. એકાદશજ્ઞાનથી દ્રવ્યમાં બહુસંખ્યાની ઉત્પત્તિ થાય છે. સેનાવન વગેરેમાં નિયતૈકત્વજ્ઞાન ન હોવાથી
ત્યાં ત્રિત્વાદિભિન્નબહુ–સંખ્યાની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ પ્રમાણે કન્જલીકારની માન્યતા છે. અહીં ‘નિયતૈત્વજ્ઞાનનો અર્થ સ્થૂલ રીતે જણાવ્યો છે. એનો સૂક્ષ્માર્થ દિનકરીથી સમજવો.
આચાર્ય અર્થાત્ ઉદયનાચાર્યની માન્યતા એ છે કે બહુ–સંખ્યા ત્રિવાદિથી ભિન્ન નથી. તેથી ત્રિત્વત્વજાતિની વ્યાપક એવી બહત્ત્વજાતિ અતિરિક્ત નથી. સેનાનાદિ સ્થળે અનિયતૈકત્વના જ્ઞાનથી ત્રિત્યાદિની ઉત્પત્તિ થવા છતાં નિયતૈકત્વજ્ઞાનના અભાવસ્વરૂપ દોષના કારણે ત્યાં (ત્રિત્યાદિમાં) ત્રિ––ાદિનો ગ્રહ થતો નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે ત્રિત્વવાદિપ્રકારકજ્ઞાનની પ્રત્યે નિયતૈકત્વજ્ઞાનની હેતુતા
४७
