________________
कालान्तरभाविस्वर्गजनकत्वं न स्यात् । तदुक्तमाचार्यैः
‘ વિધ્વસ્ત છતાયાSત્ત ન ઋÍતિશય વિના ' કૃતિ !
ननु यागध्वंस एव व्यापार: स्यात् । न च प्रतियोगिध्वंसयोरेकत्राऽजनकत्वम्; सर्वत्र तथात्वे मानाभावात् । न च त्वन्मते फलानन्त्यं मन्मते चरमफलस्याऽपूर्वनाशकत्वान्न तथात्वमिति वाच्यम् । कालविशेषस्य सहकारित्वादित्यत आह-गङ्गास्नाने ति । गङ्गास्नानस्य हि स्वर्गजनकत्वेऽनन्तानां जलसंयोगध्वंसानां व्यापारत्वमपेक्ष्यैकमेवाऽपूर्वं कल्प्यते लाघवादिति भावः । ।
.: વિવરણ : હવે ક્રમ પ્રાપ્ત અદષ્ટનું રૂપણ કરે છે – “ધર્માધવે...” ઇત્યાદિ કારિકાથી – આશય સ્પષ્ટ છે કે, સ્વર્ગાદિસકલસુખોનું અને સુખનાં સાધનભૂત શરીરાદિનું સાધન ‘ધર્મ છે. ધર્મમાં પ્રમાણ જણાવે છે - યાત્રિ... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય એ છે સ્વર્ગાદિના જનક યાગ, હોમ અને દાનાદિના વ્યાપાર તરીકે ધર્મની કલ્પના કરાય છે. અન્યથા યાગાદિ અનુષ્ઠાનો ઘણા કાળ પૂર્વે નાશ પામ્યાં હોવાથી અને તજજન્ય ધર્મ સ્વરૂપ વ્યાપાર ન હોવાથી કાલાન્તરમાં પ્રાપ્ત થનાર સ્વર્ગાદિનું જનકત્વ યાગાદિમાં માની શકાશે નહીં. એ વસ્તુને ઉદયનાચાર્યું ન્યાયકુસુમાંજલીમાં જણાવી છે કે ‘ચિરકાળપૂર્વેવિનષ્ટ યાગાદિ કર્મ અપૂર્વસ્વરૂપ અતિશય વિના ફલપ્રદાન માટે સમર્થ નથી.” સ્વર્ગાદિની પ્રાપ્તિની પ્રત્યે યાગાદિસ્વંસને વ્યાપાર માનીએ તો યાગાદિમાં સ્વર્ગાદિજનકત્વની ઉપપત્તિ થઈ શકે છે. તેથી ધર્માત્મકવ્યાપારને માનવાની આવશ્યકતા નથી. “એક જ સ્વર્ગાદિ પ્રાપ્તિ સ્વરૂપ કાર્યની પ્રત્યે પ્રતિયોગી-યાગાદિ અને તેનો ધ્વસ એ બંન્ને કારણ માની શકાશે નહીં.” આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે, પ્રતિયોગિ અને ધ્વસને એકકાર્યની પ્રત્યે
૧૪૬
