________________
પ્રત્યભિજ્ઞાની કારણતાનો અનુભવમાં સંભવ નથી. કાર્યાવ્યવહિતપ્રાફિક્ષણવૃત્તિસ્વસ્વવ્યાપારકત્વ જ સ્વનિષ્ઠકારણતા છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે પ્રાતન અનુભવથી તેનો અભાવ હોવા છતાં જેના દ્વારા સ્મૃતિ અને પ્રત્યભિજ્ઞા થાય છે, તેને સંસ્કાર કહેવાય છે. યદ્યપિ પ્રત્યભિજ્ઞાની પ્રત્યે તત્વ તત્ સંસ્કારને કારણે માનીએ તો તજ્જન્યપ્રત્યભિજ્ઞાને સ્મૃતિ માનવાનો પ્રસંગ આવશે. પરંતુ સંસ્કારજન્યત્વ' એ સ્મૃતિત્વનું પ્રયોજક ન હોવાથી સ્મૃતિત્વને પ્રત્યભિજ્ઞામાં માનવાનો પ્રસંગ નહીં આવે. સ્મૃતિત્વનું પ્રયોજક કોણ છે ? એ જાણવાની ઇચ્છાવાળાએ તર્કસંગ્રહ'નું સ્મરણ કરવું.
કેટલાક લોકો “અનુબુદ્ધસંસ્કારથી પ્રત્યભિજ્ઞા થતી ન હોવાથી તેની પ્રત્યે; ઉબુધસંસ્કારને કારણ માનવાની અપેક્ષાએ તત્તસ્મરણને જ કારણ માનવામાં ઔચિત્ય છે.' એમ કહે છે. પરંતુ એ બરાબર નથી. કારણ કે આ રીતે પ્રત્યભિજ્ઞાની પ્રત્યે સ્મરણ અને તેની પ્રત્યે ઉબુદ્ધ સંસ્કારને કારણ માનવાની અપેક્ષાએ પ્રત્યભિજ્ઞાની પ્રત્યે ઉદ્દબુધસંસ્કારમાં કારણત્વની કલ્પનામાં લાઘવ છે. - | ત સંઋનિરૂપણમ્ |
વારિવાવતી . धर्माधर्मावदृष्टं स्याद् धर्मः स्वर्गादिकारणम् ॥ १६१॥ गङ्गास्नानादियागादिव्यापारः स तु कीर्तितः । कर्मनाशाजलस्पर्शादिना नाश्यस्त्वसौ मतः ॥१६२।।
' યુવતી ! . अदृष्टं निरूपयति-धर्माधर्माविति । स्वर्गादिसकलसुखानां स्वर्गसाधनीभूतशरीरादीनां च साधनं धर्म इत्यर्थः ॥१६॥
तत्र प्रमाणं दर्शयितुमाह-यागादीति । यागादिव्यापारतया हि धर्मः कल्प्यते । अन्यथा यागादीनां चिरविनष्टतया निर्व्यापारतया च
SI |
૧૪૫
