________________
સંશયાત્મકલ્લાનથી સંસ્કારની ઉત્પત્તિ થતી ન હોવાથી સંસ્કારની પ્રત્યે નિશ્ચયાત્મકજ્ઞાનમાત્રને અથવા તો જ્ઞાનમાત્રને કારણ માનતા નથી. પરંતુ ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનને સંસ્કારની પ્રત્યે કારણ મનાય છે. યદ્યપિ સ્મરણની પ્રત્યે ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનની કારણતા સિદ્ધ હોવાથી ઉપેક્ષાત્મક કે સંશયાત્મક જ્ઞાનથી સંસ્કારની ઉત્પત્તિ થવા છતાં તે સ્થળે સ્મરણનો પ્રસંગ નહીં આવે. તેથી સંસ્કારની પ્રત્યે ઉપેક્ષા...નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનને કારણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. જ્ઞાનત્વેન જ કારણતા માનવી જોઈએ. પરતુ જ્ઞાનત્વેન જ્ઞાનમાત્રને સ્મરણની પ્રત્યે કારણ માનવું અને ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનને સંસ્કારની પ્રત્યે કારણ માનવું કે, ઉપર જણાવ્યા મુજબ જ્ઞાનને સ્મરણ અને સંસ્કારની પ્રત્યે કારણ માનવું - એમાં કોઈ વિનિગમના ન હોવાથી સંસ્કારની પ્રત્યે ઉપર જણાવ્યા મુજબ ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનનિષ્ઠકારણતા સિદ્ધ થાય છે. બીજું જ સ્મરણની પ્રત્યે ઉપેક્ષાન્યનિશ્ચયત્વેન અને સંસ્કારની પ્રત્યે જ્ઞાનત્વેન કારણ માનીએ તો ઉપેક્ષાદિસ્થળે સંસ્કારની ઉત્પત્તિ થાય છે - એવી કલ્પનામાં ગૌરવ હોવાથી વસ્તુતઃ સંસ્કારની પ્રત્યે ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન જ્ઞાનને કારણ માનવામાં જ ઔચિત્ય છે. આથી સમજી શકાય છે કે જ્ઞાનમાં ઉપેક્ષા નિશ્ચયત્વેન સંસ્કારનિષ્ટકાર્યતાનિરૂપિતકારણતા સિદ્ધ છે.
સંસ્કારમાં પ્રમાણ જણાવે છે - મા... ઇત્યાદિ કારિકાથી – આશય એ છે કે જે કારણથી અનુભવ, સ્મરણ અને પ્રત્યભિજ્ઞાને ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી સંસ્કારની કલ્પના કરાય છે. સ્મરણ અને પ્રત્યભિજ્ઞાની પૂર્વેનો અનુભવ; વ્યાપાર વિના સ્મરણાદિનો જનક થઈ શકશે નહીં. કારણ કે કાર્યોત્પત્તિની અવ્યવહિતપૂર્વેક્ષણે સ્વ (અનુભવી અને સ્વવ્યાપાર (સંસ્કારાદિ) એતદન્યતરનો અભાવ હોય તો સ્મૃતિ કે
૧૪૪
