________________
कारिकावली। भावनाख्यस्तु संस्कारो जीववृत्तिरतीन्द्रियः । उपेक्षानात्मकस्तस्य निश्चयः कारणं भवेत् ॥१६०॥ स्मरणे प्रत्यभिज्ञायामप्यसौ हेतुरुच्यते ।
मुक्तावली । भावनाख्य इति - तस्य-संस्कारस्य । उपेक्षात्मकज्ञानात् संस्कारानुत्पत्तेरुपेक्षानात्मक इत्युक्तम् । तत्संशयात् संस्कारानुत्पत्तेनिश्चय इत्युक्तम् । तेनोपेक्षान्यनिश्चयत्वेन संस्कारं प्रति हेतुतेति भावः । ननु स्मरणं प्रत्युपेक्षान्यनिश्चयत्वेन हेतुत्वं, तेनोपेक्षादिस्थले न स्मरणम् । इत्थञ्च संस्कारं प्रति ज्ञानत्वेनैव हेतुतास्त्विति चेन्न । विनिगमनाविरहेण संस्कारं प्रत्युपेक्षान्यनिश्चयत्वेन हेतुतायाः सिद्धत्वात् । किञ्चोपेक्षास्थले संस्कारकल्पनाया गुरुत्वात् संस्कारं प्रति चोपेक्षान्यनिश्चयत्वेन हेतुतायाः सिद्धत्वात् ॥१६०॥ ____ तत्र प्रमाणं दर्शयति-स्मरण इति । असौ-संस्कारो यतः स्मरणं प्रत्यभिज्ञां च जनयत्यतः संस्कार: कल्प्यते । विना व्यापारं पूर्वानुभवस्य स्मरणादिजननासामर्थ्यात्, स्वस्वव्यापारान्यतराभावे कारणत्वासम्भवात् । न च प्रत्यभिज्ञां प्रति तत्तत्संस्कारस्य हेतुत्वे प्रत्यभिज्ञायाः संस्कारजन्यत्वेन स्मृतित्वापत्तिरिति वाच्यम्; अप्रयोजकत्वात् । परे त्वनुबुद्धसंस्कारात् प्रत्यभिज्ञानुदयादुद्बुद्धसंस्कारस्य हेतुत्वापेक्षया तत्तत्स्मरणस्यैव प्रत्यभिज्ञां प्रति हेतुत्वं कल्प्यत इत्याहुः ॥ इति संस्कारनिरूपणम् ॥
: वि१२९! : भावनाभ्यसंस्तुं नि३५५। ७३ छे. 'भावनाख्य...' ઈત્યાદિ કારિકાથી - ભાવનાખ્યસંસ્કાર અતીન્દ્રિય છે. તે આત્માનો ગુણ છે, જે ઉપેક્ષાત્મકજ્ઞાનથી ભિન્ન એવાં નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાનથી જન્ય છે. ઉપેક્ષાત્મકજ્ઞાનથી અને
૧૪૩
