________________
તો, અનુપલંભજન્યઅભાવપ્રત્યક્ષ, જ્ઞાનાકરણકજ્ઞાનસ્વરૂપ હોવાથી પ્રત્યક્ષ છે. અને તેથી ‘પ્રત્યક્ષજ્ઞાનળત્વ' સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષપ્રમાણત્વ ઇન્દ્રિયોમાં સિદ્ધ હોવાથી અનુપલંભને સહકારિકારણ માનવામાં જ ઔચિત્ય છે. અનુપલંભને જ્ઞાતરૂપે અર્થાર્ અનુપલંભના જ્ઞાનને અભાવપ્રત્યક્ષની પ્રત્યે કારણ માનીએ તો અભાવપ્રત્યક્ષ, જ્ઞાનાકરણક ન હોવાથી તેનો પ્રત્યક્ષમાં સમાવેશ ન થાય તો પણ તત્(અભાવપ્રત્યક્ષ) કારણીભૂત પ્રતિયોગ્યુપલંભાભાવ સ્વરૂપ અનુપલંભનું જ્ઞાન પણ અભાવપ્રત્યક્ષ (ઉપલંભાભાવપ્રત્યક્ષ) સ્વરૂપ હોવાથી તેની પ્રત્યે પણ અનુપલંભના જ્ઞાનને કારણ માનવાનો પ્રસંગ આવશે, તેથી ‘અનવસ્થા' આવશે. માટે અભાવપ્રત્યક્ષની ઉપપત્તિ માટે અનુપલંભને પ્રમાણાન્તર માનવાની આવશ્યકતા નથી, એ સમજી શકાય છે. આવી જ રીતે હસ્તાદિની ચેષ્ટાથી થતા જ્ઞાનની ઉપપત્તિ માટે ‘ચેષ્ટા’ને પણ સ્વતન્ત્ર પ્રમાણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. લિખ્યાત્મક શબ્દો જેવી રીતે સંકેતગ્રાહકશબ્દના સ્મારક હોય છે, તેવી જ રીતે હસ્તાદિચેષ્ટા પણ સડ્કતગ્રાહકશબ્દની સ્મારિકા હોવાથી તજ્જન્યજ્ઞાનનો શાબ્દબોધમાં સમાવેશ થઈ શકે છે. પરન્તુ જ્યાં ચેષ્ટાથી વ્યાપ્ત્યાદિનો ગ્રહ થાય છે, ત્યાં ચેષ્ટાના સહકારથી અનુમિતિ જ થાય છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે ક્લુસ શબ્દાદિપ્રમાણથી અતિરિક્ત ચેષ્ટાને પણ પ્રમાણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. ।।૧૪૪ રૂતિ શૈષવુધિનિરૂપળમ્ ॥
कारिकावली ।
सुखं तु जगतामेव काम्यं धर्मेण जायते ।
अधर्मजन्यं दुःखं स्यात् प्रतिकूलं सचेतसाम् || १४५|| मुक्तावली ।
सुखं निरूपयति-सुखं तु जगतामेवेति । काम्यम्
૧૦૮
-
