________________
જ્યાં જ્યોતિષશાસ્ત્રથી દેવદત્તના સો વર્ષના આયુષ્યનો નિર્ણય થયો છે; અને જીવતાં એવા તેનાં ગૃહાસત્ત્વનું જ્ઞાન થયું છે,
ત્યાં દેવદત્તના શતવર્ષજીવિત્વની અન્યથા અનુ૫પત્તિ ન થાય એ માટે દેવદત્તનું બહિઃ સર્વ મનાય છે. આ રીતે દેવદત્તાદિનાં બહિ:સત્ત્વાદિનું જ્ઞાન અર્થાપતિ પ્રમાણથી થાય છે. આ મીમાંસકોનું કથન છે. પરંતુ એ બરાબર નથી. કારણ કે આવા સ્થળે દેવદત્તાદિના બહિ:સત્ત્વાદિનું જ્ઞાન અનુમાનથી થઈ શકે છે. જ્યાં જીવિત્વમાં બહિ:સત્ત્વ અને ગૃહસત્ત્વ એતદન્યતરનું વ્યાપ્યત્વ ગૃહીત છે, ત્યાં બહિ:સત્ત્વ અને ગૃહસત્ત્વ એતદન્યતરની સિદ્ધિ થયે છતે દેવદત્તાદિના ગૃહસત્ત્વનો બાધ હોવાથી ‘બહિ:સત્ત્વ અનુમિતિમાં ભાસિત થાય છે. આવી જ રીતે “પીનો ફેવદ્રત્તો વિવાન મુફ' ઇત્યાદિ સ્થળે પણ પીનત્વમાં ભોજનનાં વ્યાપ્યત્વના જ્ઞાનથી દેવદત્તાદિના ભોજનની સિદ્ધિ થાય છે; અને દિવાભોજનના બોધથી રાત્રિભોજનની સિદ્ધિ થાય છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે અનુમાનથી જ ઉપર જણાવ્યા મુજબ દેવદત્તાદિના બહિ:સત્ત્વાદિનું જ્ઞાન શક્ય હોવાથી અર્થપત્તિને પ્રમાણ માનવાની આવશ્યકતા નથી.
અમાવપ્રત્યક્ષચી... ઇત્યાદિ – આશય એ છે કે ચક્ષુરાદિ ઈન્દ્રિયોથી અભાવનું પ્રત્યક્ષ થાય છે - એ અનુભવસિદ્ધ હોવાથી અભાવના પ્રત્યક્ષની ઉપપત્તિ માટે યોગ્યાનુપલબ્ધિ
સ્વરૂપ અનુપલંભને પ્રમાણ માનવાની આવશ્યકતા નથી. યોગ્યાનુપલબ્ધિના સહકારથી ઇન્દ્રિયાદિ ફલુપ્તપ્રમાણથી જ અભાવપ્રત્યક્ષની ઉપપત્તિ શક્ય છે. ‘અભાવપ્રત્યક્ષની પ્રત્યે યોગ્યાનુપલબ્ધિને સહકારિકારણ માનવાની અપેક્ષાએ તો અનુપલંભને અતિરિક્ત પ્રમાણ માનવામાં ઔચિત્ય છે.” આવું નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે અનુપલંભને અજ્ઞાતરૂપે અર્થાત્ સ્વરૂપથી વિદ્યમાન એવા તેને (અનુપલંભને) કારણ માનીએ
૧૦૭
