________________
તાદેશાત્યન્તાભાવાપ્રતિયોગિત્ સ્વરૂપ કેવલાન્વયિત્વ પ્રસિદ્ધ છે. તેમ જ તાદશવૃત્તિમદત્યન્તાભાવાપ્રતિયોગિત્ સ્વરૂપ કેવલાન્વયિત્વ ગગનાભાવાદિમાં પ્રસિદ્ધ છે.) અહીં મુક્તાવલીનાં () આ પ્રમાણેના કૌંસમાંના ગ્રંથનું વિવરણ કૌંસમાં લખ્યું છે. પ્રાચીન પુસ્તકોમાં એ પાઠ નથી. વસ્તુતઃ એ પાઠની આવશ્યકતા પણ નથી. - સત્યપક્ષ... ઇત્યાદિ - અહીં પણ પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ સપક્ષની પ્રસિદ્ધિ અને અપ્રસિદ્ધિથી લક્ષણનો અસંભવ ન થાય એ માટે; “હેતુના સહચારનો ગ્રહ જેમાં થયો નથી, એવું વ્યતિરેક સાધ્ય જેવું છે, એ હેતુને કેવલવ્યતિરેક કહેવાય છે.' આ પ્રમાણે ‘સત્યપક્ષ'નો અર્થ સમજવો. 'પૃથિવી તો મિદ્યતે શ્વવસ્વત્ અહીં; અનુમાનની પૂર્વે જલાદિ આઠ દ્રવ્યો અને અભાવને છોડીને અન્ય પાંચ પદાર્થો સ્વરૂપ તેરનો ભેદ સિદ્ધ ન હોવાથી નિશ્ચિતસાધ્યવત્ સપક્ષ ન હોવાથી
સ્વ” હેતુ કેવલવ્યતિરેક છે. વૈશેષિકો વગેરે અભાવને સ્વતન્ત પદાર્થ માનતા નથી. તેથી “નસ્તાવિત્રયોશમેચ' આ પ્રમાણે નિર્દેશ છે'- એવું લાગે છે. સપક્ષ અને વિપક્ષ જેના છે, તે હેતુને “મન્વયઐતિક્રિ' કહેવાય છે. વર્તમાનું ધૂમાત્
અહીં મહાન સાદિ સપક્ષ અને જલહદાદિ વિપક્ષ હોવાથી ધૂમ - હેતુ અન્વયવ્યતિરેકી છે – એ ખૂબ જ સ્પષ્ટ છે. ૧૪રા.
#ારિવતી ! अन्वयव्याप्तिरुक्तैव व्यतिरेकादिहोच्यते । साध्याभावव्यापकत्वं हेत्वभावस्य यद् भवेत् ॥१४३॥
| મુpવની | ... तत्र व्यतिरेकिणि व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानं कारणं, तदर्थं व्यतिरेकव्याप्तिं निर्वक्ति - साध्याभावव्यापकत्वमिति - साध्याभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वमित्यर्थः । अत्रेदं बोध्यम् । यत्सम्बन्धेन
૧૦૩
