________________
( ननु सर्वेषां धर्माणां व्यावृत्तत्वात् केवलान्वय्यसिद्धिरिति चेन्न । व्यावृत्तत्वस्य सर्वसाधारण्ये तस्यैव केवलान्वयित्वात् । किञ्च वृत्तिमदत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं केवलान्वयित्वम्, तच्च गगनाभावादौ प्रसिद्धम् ।) असत्सपक्षः केवलव्यतिरेकी । यथा पृथिवीतरेभ्यो भिद्यते गन्धवत्त्वादित्यादौ । तत्र हि जलादित्रयोदशभेदस्य पूर्वमसिद्धतया निश्चितसाध्यवतः सपक्षस्याभाव इति । सत्सपक्षविपक्षोऽन्वयव्यतिरेकी, यथा वह्निमान् धूमादित्यादौ । तत्र सपक्षस्य महानसादेर्विपक्षस्य નતહવાવેશ સત્ત્તાવિતિ ॥o૪રા
૦૦
ઃ વિવરણ :
અનુમાનમ્ ... ઇત્યાદિ - આશય એ છે કે, કેવલાન્વયિ, કેવલવ્યતિરેકિ અને અન્વયવ્યતિરેકિ; આ ત્રણ ભેદથી અનુમાન ત્રણ પ્રકારના છે. ત્યાં, જેનો વિપક્ષ નથી એવા હેતુને કેવલાન્વયિ કહેવાય છે. યદ્યપિ કેવલાન્વયિ સ્થળે જો વિપક્ષ પ્રસિદ્ધ હોય તો ‘અસવૃવિપક્ષત્વ’ માં અસંભવ આવે છે. અને વિપક્ષ અપ્રસિદ્ધ હોય તો અપ્રસિદ્ધપ્રતિયોગિક અભાવ અપ્રસિદ્ધ હોવાથી પણ અસંભવ આવે છે. પરંતુ ‘અસવિપક્ષ’નો અર્થ નિર્વચ્છિન્નવૃત્તિમત્યન્તામાવાવ્રુતિयोगसाध्यक' આ પ્રમાણે છે. એમાં ‘નિવøિન્ન' અને ‘વૃત્તિમય્’નો નિવેશ અનુક્રમે સંયોગાભાવ અને ગગનાભાવમાં અભ્યાસિનું નિવારણ કરવા માટે છે... ઇત્યાદિ તર્કસંગ્રહના વિવરણમાં જણાવ્યું છે. ‘તું તૈયમમિધેયત્વાર્' આ કેવલાન્વયિ અનુમાનનું ઉદાહરણ છે. સર્વત્ર જ્ઞેયત્વ હોવાથી નિશ્ચિતસાધ્યાભાવવ વિપક્ષનો અહીં અભાવ છે. એ સમજી શકાય છે. (સર્વધર્મો યદ્યપિ વ્યાવૃત્ત અર્થાત્ વ્યાવૃત્તિમ હોવાથી સર્વ ધર્મોનો અન્યન્તાભાવ પ્રસિદ્ધ છે. તેથી તાદશાત્યન્તાભાવા– પ્રતિયોગિત્વ સ્વરૂપ કેવલાન્વયિની પ્રસિદ્ધિ નથી. પરંતુ વ્યાવૃત્તત્વ સર્વધર્મોમાં હોવાથી વ્યાવૃત્તત્વમાં જ
१०२
