________________
ઇત્યાદિ પદસ્થળે તેમજ ગવયાદિપદસ્થળે ઉપર જણાવ્યા મુજબના વ્યાપ્તિજ્ઞાન વિના પણ વિવક્ષિત ગોકર્મકાનયનાદિનો તેમજ ગવયાદિપદવાચ્યત્વાદિનો બોધ સર્વાનુભવસિદ્ધ છે. તેથી એતાદશ બોધની ઉપપત્તિ માટે શબ્દ તેમ જ ઉપમાન પ્રમાણને માન્યા વિના ચાલે એવું નથી. ‘આવા સ્થળે તાદશબોધના અનુસારે વ્યાપ્તિજ્ઞાનની કલ્પના કરવામાં આવે છે, તેથી વ્યાપ્તિજ્ઞાનમાં વ્યભિચાર નહીં આવે.' આ પ્રમાણે નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે સર્વત્ર શબ્દશ્રવણ બાદ વ્યાપ્તિજ્ઞાન થાય છે જ; એમાં કોઈ પ્રમાણ નથી. ‘તાદૃશવિવક્ષિતબોધની ઉત્પત્તિ જ સર્વત્ર શબ્દશ્રવણાદિ પછી વ્યાપ્તિજ્ઞાનને માનવામાં પ્રમાણ છે.' આવું નહીં કહેવું જોઈએ, કારણ કે, સર્વત્ર શબ્દશ્રવણાદ્યનન્તર વ્યાપ્તિજ્ઞાનનો અનુભવ ન હોવા છતાં તાદશવિવક્ષિતબોધના કારણે વ્યાપ્તિજ્ઞાનની કલ્પના કરાય છે; તો પછી સર્વત્ર અનુમિતિસ્થલે પદજ્ઞાનની કલ્પના કરીને શાબ્દબોધને જ શા માટે માનતા નથી ? કારણ કે વન્ત્યાદિપદો જેમ અર્થના સ્મારક છે, એમ વન્ત્યાદિ અર્થ પણ વન્ત્યાદિપદોના સ્મારક છે જ. આથી સ્પષ્ટ છે કે વ્યાપ્તિજ્ઞાન વિના સર્વાનુભવસિદ્ધ શાબ્દબોધાદિના અનુસારે શબ્દાદિને પૃથક્પ્રમાણ માનવા જોઈએ. ||૧૪૦||૧૪૧॥
॥ इति शब्दोपमानयोः पृथक्प्रामाण्यनिरूपणम् ॥ कारिकावली |
त्रैविध्यमनुमानस्य केवलान्वयिभेदतः । द्वैविध्यं तु भवेद् व्याप्तेरन्वयव्यतिरेकतः ॥ १४२॥ मुक्तावली ।
त्रैविध्यमिति । अनुमानं हि त्रिविधम् केवलान्वयिकेवलव्यतिरेक्यन्वयव्यतिरेकिभेदात् । तत्रासद्विपक्षः केवलान्वयी । यथा ज्ञेयमभिधेयत्वादित्यादौ । तत्र हि सर्वस्यैव ज्ञेयत्त्वाद् विपक्षासत्त्वम् ।
૧૦૧
-
