________________
અનેકાંતવાદ
[ ૮૯] નાના–મોટા વિવાદમાં ડૂબી ગયા અને ચકવર્તી જેવા જૈન શાસનને પ્રભાવ પણ ઝાંખે પડ્યો. ન્યાયશાસ્ત્રીએએ અને ચિંતકેએ આ અનેકાંતના વિષયમાં ખૂબ પ્રકાશ નાખ્યા છે. આપણે એનાથી એટલા બધા અંજાઈ ગયા કે અનેકાંતને માત્ર ગ્રંથ કે વ્યાખ્યાનની જ વસ્તુ માની લીધી. આત્મીયતાના વિકાસ, મત્રીના સ્થિરીકરણ અને વૃદ્ધિ માટે અનેકાંતવાદ સંજીવનીરૂપ છે એ વાત ભૂલાઈ ગઈ
અનેકાંતવાદથી વિરુદ્ધ એકાંતવાદ તે સૌ કોઈ જાણે છે. એને માટે સાત આંધળાઓએ જોયેલા હાથીનું દષ્ટાંત આપણામાં ખૂબ પ્રચલિત છે. જે જન્માંધ પુરુષે માત્ર હાથીના પગ જ તપાસ્યા હતા તેણે નિશ્ચયપૂર્વક એવો એકાંતવાદઊભે કર્યો કે હાથી થાંભલા જે હોય છે, જેણે કાન તપાસ્યા હતા તેણે એ દુરાગ્રહ પકડી રાખે કે હાથી સુપડા જે હોય છે. આ પ્રમાણે સાતે જણાએ પિતાપિતાને એકાંતવાદ પકડી રાખે. જેને આંખ છે અને જે હાથીને સંપૂર્ણ આકારમાં જોઈ શકે છે તેને તે આ બધા દુરાગ્રહીઓ જ લાગવાના. તે તે એમ જ કહેશે કે–સૌ સાચા છે, પણ એક અંશ. પકડીને બેઠા છે–સવ અને સરવાળો કરીએ તો એમની વચ્ચે કઈ પ્રકારને વિવાદ ન રહે-સૌને પિતાની ભૂલ સમજાય અને પરસ્પરમાં લડતા આ સાતે જણ મિત્ર બની જાય.
દુનિયામાં દુરાગ્રહ જેવો ડખીલે દુશ્મન બીજે નહિ હેય. પિતે જે કંઈ જોયું, માન્યું, સ્વીકાર્યું તે જ સાચું; બાકી બધા ખોટા–બાકી બધા મિથ્યાવાદી અને નરકગામી.
