________________
[ ૮૦ ]
ધર્મમંગળઃ વસ્તુનું સ્વરૂપ સમજવા માટે ત્રિપદી જેવું, વિરોધમાત્રને શમાવનારું સમન્વયવાળું સૂત્ર બીજું નથી. ત્યાય અને તત્ત્વવિદ્યાના પ્રદેશમાં ત્રિપદીએ જે સ્થિર અને ચિરંતન પ્રકાશ પાથર્યો છે તે તે આજે પણ જોઈ શકાય છે. પરંતુ ત્રિપદીના પ્રતાપે ભારતના સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક વિસ્તારેમાં ક્રાંતિની જે અદ્ભુત અને પુનિત હવા વહી તેને ઈતિહાસ પણ ઓછા બેધક કે મને રંજક નથી. સંસ્કૃતિની શુદ્ધિ અને વિકાસમાં ત્રિપદીએ ઘણે ભારે ભાગ ભજવ્યો છે અને હજી પણ એ કરતાં વધુ ભાગ ભજવવાની એનામાં યોગ્યતા છે.
ભ૦ મહાવીરના યુગમાં, સંશોધકોએ અને વિદ્વાને એ એક અવાજે કબૂલ્યું છે તેમ રૂઢીઓ, અનુષ્ઠાને અને અર્થશૂન્ય વિધિનિષેધના અસહ્ય ભાર નીચે ભેળી જનતા એવી તે દબાઈ હતી કે જે મહાવીર, બુદ્ધ અને ગૌતમસ્વામી જેવા ગણધરેએ યથાર્થ માર્ગદર્શન ન કરાવ્યું હેત–સ્વાભાવિક માનવધર્મનું ઊંડું રહસ્ય સાદી શૈલીમાં ન પ્રબેઠું હેત તે કદાચ સૈકાઓ લગી ઊઠીને ઊભી ન થઈ શકત. એક તે સર્વશક્તિમાન ઈશ્વરના કપ ને રેષની વાત સાંભળીને-શ્રાધીને એમનાં હાથ-પગ અને મન તથા બુદ્ધિ પણ બહેર મારી ગયાં હતાં, સર્વશક્તિમંત સરજનહારના નામ અને લીલા સાંભળી લોક ભય અને ભક્તિની લાગણી અનુભવતાં. ઈશ્વર જ સંસારમાં કર્તા-હર્તા છે, માનવીની પામરતાને કઈ પાર નથી. પાપીઓ અને
