________________
આધ્યાત્મિક આરોગ્ય
[ ૩૩ ]
કર્તવ્યનિષ્ઠા કે આત્મભેગ સાથે તેની તુલના ન થઈ શકે. માણસમાં પિતાની જવાબદારી સમજવા જેટલે જે વિવેક-દીપ સતત્ પ્રકાશ આપણે જોઈએ છીએ, તેની સાથે ભેગ આપવાની જે ભાવના થડા યા વધુ પ્રમાણમાં આપણે અનુભવીએ છીએ તે તે ખરેખર માનવસ્વભાવનું એક ગૂઢ રહસ્ય છે. એના સ્વરૂપને વિચાર કરતાં આપણે દિમૂઢ બની જઈએ.
એ રીતે એક તરફ ઊંડે અનુતાપ અને બીજી તરફ ઉન્નત આત્મપ્રસાદ અને એ ઉભયની ઉપર સોનેરી કળશની જેમ દીપતી કત્તવ્યનિષ્ઠા તે કઈ વરદાન જ હોય એમ લાગે છે. એ ત્રણેના સમુદાયને તમારે વિવેક કહેવો હોય તે વિવેક, હિતાહિતજ્ઞાન કહેવું હોય તે તેમ; પણ એ જ માણસની માણસાઈ અથવા દુર્લભ માનવજન્મની મહત્તા છે એને લીધે જ ધર્મજીવન ટકે છે અને ટક્યું છે એવા નિર્ણય ઉપર આવવું પડે.
વિવેકને કેટલાકે આત્માની ઈન્દ્રિય કહે છે, કેટલાકે આત્માને પ્રકાશ કહે છે. રૂપ, રસ, ગંધવાળી વિશ્વની સ્કૂલ વસ્તુઓ આપણી બાહ્ય ઈદ્રિના વિષયો છે તેમ આત્માની ઈન્દ્રિય-વિવેક, એક દિવ્ય–અરૂપી સત્તાની ઝાંખી કરાવે છે. એક ઈન્દ્રિયથી માંડી પાંચ ઈન્દ્રિય ધરાવતા પ્રાણધારીઓની વાત તે આપણે જાણીએ છીએ. ઈન્દ્રિયે જેમ વધારે તેમ જીવનનાં સુખ–દુખ દવાની શક્તિ પણ અધિક હોય છે–
