________________
સંયમ
[ ૨૩ ]
ભાગ્યચગે એક જણ માંદો પડે છે. એને પાણી પાનારું કઈ નથી મળતું. એમની પાસે ગમે તેટલી ધનસંપત્તિ હોય તો પણ શું કામની? એથી ઊલટું એક ગામ એવું કહે કે જેમાં બે માણસ રહેતા હોય અને એક-બીજાના સુખ-દુઃખના હંમેશા ભાગીદાર હોય. આ બને ભલે ગરીબ હોય તે પણ એક-બીજાની સેવા-સંયમની હું કે તેઓ પોતાને સંસાર સુખથી ચલાવી શકવાના.
પણ તમે કદાચ કહેશે કે માનવીના પરસ્પરના સંબંધમાં સંયમની વાત સમજાય છે, પરંતુ શ્રમણ સંસ્કૃતિએ પ્રાણી-પશુ માત્રની સાથે મૈત્રી ભાવના કેળવવાની જે વાત કહી છે તે અવ્યવહારુ નથી ?
આત્મા અમર છે અને ઘણા કાળથી દેહ બદલતે આવ્યો છે એ વાત જેમને માન્ય હોય તેમને એકેદ્રિયથી માંડી પંચેન્દ્રિય સુધીના પ્રાણીઓ સાથેની મૈત્રી મુદ્દલ અવ્યવહારુ નહિ લાગે. એકંદ્રિય જેવા જીવ અને મૂંગા પશુપ્રાણી બેલી શકતા નથી, પણ તેમને લાગણી હોય છે એ વાત વિજ્ઞાને સિદ્ધ કરી બતાવી છે. બીજી વાત એ પણ છે કે સંયમની મર્યાદા આંકવા જઈએ તો વળી પાછા આપણે સ્વાર્થના કીચડમાં લપેટાઈ જઈએ. સંયમ અને સુખને સંબંધ જે સમજાયો હોય તે પછી સંયમ કિંવા. ઉપકારની મર્યાદા બની શકે એટલી વિસ્તૃત બનાવવી જોઈએ. વિશ્વના પ્રાણી–માત્રને જેણે આત્મવત્ માન્યા તે પિતે વિરાટ બની જાય છે. તે પોતાના સંયમ અથવા
