________________
તપ અને જ્ઞાન
[ ૧૧૧ ] સાથે પણ છે. એમ કહેવાય છે કે છ તપસ્વીઓ એક દિવસે એક મેટા જ્ઞાની પાસે ગયા અને પોતે જિજ્ઞાસુ છે એમ કહીને વધુ જ્ઞાન માટે અરજ કરી. પેલા જ્ઞાનીએ જવાબ આપેઃ આપ બધા મહાતપસ્વીઓ છે એ હું જાણું છું, પરંતુ હજી તમારે એક વરસ સુધી શ્રદ્ધાપૂર્વક તપશ્ચર્યા અને બ્રહ્મચર્યપૂર્વક અહીં રહેવું પડશે. એ પછી ખુશીથી તમારે જે કંઈ પૂછવું હોય તે પૂછજો–અમે જાણતા હોઈશું તે તમને ખુલ્લા દિલે કહીશું.” આ રીતે તપને મહિમા જ્ઞાનથી જરાયે ઉતરતો નથી. અને એકલી શ્રમણ સંસ્કૃતિએ જ એ સ્વીકાર્યો છે એમ પણ નથી. શ્રમણસંસ્કૃતિએ એને આત્મમુખી બનાવવાની કેટલી કાળજી રાખી છે તે તેના અંતરંગ તપના વિવરણ ઉપરથી જોઈ શકાય છે. આજે બાહ્ય તપ તરફ આપણે વધુ ઝોક છે–બાહ્ય તપ સાથે અંતરંગ તપનો ભાવ ભાગ્યે જ કેઈ સુભાગી-શ્રદ્ધાળુ પૂછતે હશે.
અંતરંગ તપ, તપસ્વીને આત્મસન્મુખ બનાવે છે, પણ એ ઉપરથી બાહ્ય તપને નિષેધ કરવામાં આવે છે એ અર્થ નથી કાઢવાને. અંતરંગ વિશુદ્ધિમાં જે માનતે હાયઆંતરશુદ્ધિ જેનું ધ્યેય હોય તેને પણ બાહ્ય તપ ઉપગી અને ઉપકારક છે જ. સામાન્ય જનસેવાના કાર્યમાં એ બાહ્ય તપના અવલંબન વિના એક ડગલું પણ આગળ ન ભરાય. ઉપવાસ, ઊદરી, રસત્યાગ જેવાં તપ જેમ એક રીતે આરોગ્ય અને સ્વાથ્યની દૃષ્ટિએ હિતકારી છે તેમ લોકસેવાના ક્ષેત્રમાં એટલા જ અસરકારક છે. લેકસેવકને ઘણી વાર ભૂખ, તરસ,
