________________
ધર્મ અને સમાજ મનિઓ, આચાર્યો કે તપસ્વીઓ માત્ર ધર્મની જ વાતે કહે, એમનાથી સમાજ કે સંસારના મંગળ કે હિતની વાત પણું ન થઈ શકે એમ કેટલાક અર્ધદગ્ધો કહે છે. સાચી વાત તે એ છે કે જેમણે સંસારના પ્રપંચને ત્યાગ કર્યો છે તે જ સંસારના માર્ગદર્શકે છે. ભગવાનને મમ્મદયાણમાર્ગદર્શક તરિકે બિરદાવવામાં આવે છે, ચકખુદયાણ–આંખે આપનાર તરિકે એમને અહેસાન માનવામાં આવે છે, એને અર્થ એ જ કે જે રીતે સંસારનું હિત થાય-સંસારમાં દેવી અંશને વિકાસ થાય અથવા તે માનવતાને સંચાર થાય એ પણ ત્યાગીઓ અને તપસ્વીઓ, ધર્માચાર્યો અને ધર્મોપદેશકના કર્તવ્યને એક ભાગ છે. જે ધારણ કરે તે ધર્મ એવી ધર્મની વ્યાખ્યા કરવામાં આવે છે. સંસારને કે સમાજને અધોગતિ તરફ જતાં રેકે–એને મર્યાદામાં રાખે અને ક્રમે ક્રમે આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ તરફ દોરી જાય તે ધર્મ. દેહમાં જેમ પ્રાણ છે અને પ્રાણને લીધે જ દેહનું તેજ છે તેમ ધર્મ સંસારના પ્રાણસ્વરૂપ છે. જેની અંદરથી ચતન્ય
