________________
અનેકાંતવાદ
[૯૫ ]
પરંતુ ન્યૂટને એની કાર્ય-કારણ પરંપરા તપાસી અને વિદ્વાને પાસે ખુલ્લી કરી બતાવી. જેટલો કાર્ય-કારણુવાદ ઉપયોગી છે એટલે જ સ્વભાવવાદ પણ ઉપયોગી છે. પરંતુ એ અને વાદીઓ જે પિતાના એકાંત આગ્રહને પકડી રાખે તે બને મિથ્યાવાદી બને-કાળના અંત સુધી ઝગડ્યા કરે. જૈન દર્શન આવી વિરુદ્ધ લાગતી દષ્ટિએ વચ્ચે સમન્વય શેધે છે–એક અખંડ સત્યનું દર્શન કરાવે છે.
વિશ્વના ઘણું પ્રશ્નો આપણે ઉકેલી શકતા નથી, પણ એટલા ઉપરથી જે આપણે એમ માની લઈએ કે ધર્મ, અધર્મ કે પાપ-પુણ્યની ચર્ચા જ ન કરવી, અજ્ઞાનતાને જ આશીર્વાદરૂપ માની લેવી તે આપણે એકાંતવાદની અંધારી ખીણમાં ગબડી પડીએ. અજ્ઞાનવાદ જેમ બૂર છે તેમ આપણે જ્ઞાનના પ્રદેશમાં બધે ફરી વળ્યાને દાવ કરીએ તે પણ તે હુંપદ જ ગણાય. એક રીતે જ્ઞાનમાં આપણે બહુ પછાત - છીએ. પણ અજ્ઞાનવાદ શ્રેયસ્કર છે એમ તે ન જ કહેવાય. ઘણું ઘણું નથી સમજાતું તેથી તે નમ્ર, સરળ બનીને આપણે જ્ઞાનની આરાધના અથવા ઉપાસના કરવી જોઈએ. એ જ પ્રમાણે એકલે શુષ્ક વિનયવાદ પણ વાંઝી છે. વિનયભક્તિ સાથે સેવાની તત્પરતા અને આત્મવિકાસ અર્થેની તાલાવેલી અંતરમાં જાગવી જોઈએ.
ટૂંકામાં કહું તે જૈન ધર્મ જે ક્રિયાવાદ અને અયિાવાદને, ઈશ્વરવાદ અને અનીશ્વરવાદને, અજ્ઞાનવાદ અને જ્ઞાનવાદ, ભકિતવાદ અને અભકિતવાદ, દેવવાદ અને પુરુષાર્થને
